قواعد زبان عربي تا قرن دوم هجري از يک انسجام و انضباط بهره نميبرد و از نضج و بلوغ کاملي برخوردار نبود تا اينکه دانشمنداني چون ابن جني، حماد بن سلمه، خليل بن احمد فراهيدي و سيبويه آمدند و به آن سر و سامان بخشيدند. به جرات ميتوان گفت که تا پيش از سيبويه کسي نبود که قواعد زبان عربي را مورد بررسي قرار داده و آن را در چهار چوب معيني به شکل جامع و کامل بيان کند و در آن دستهبندي و ترتيب منظمي ايجاد نمايد. در واقع تا عصر سيبويه زبان عربي خام بود و پس از سيبويه و با دانش او بود که به نضج و بلوغ کاملي رسيد. ما در اين مقاله ميخواهيم از دريچههاي گوناگون سيبويه و کتابش را با توجه به نظرات اديبان گذشته و حاضر در جهان ادبيات عرب مورد بحث و کنکاش قرار دهيم.
ابوبشر عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه (۱۴۰- ۱۸۰ ه.ق) از دانشمندان ایرانی در صرف و نحو زبان عربی و پیشوای مکتب نحوی بصره بود. «الکتاب» وی، اوّلین کتاب حاوی صرف و نحو عربی و از منابع و مأخذ قابل اطمینان در این زمینه است. وی نخستین فردی بود که برای زبان عربی صرف و نحو نوشت و صداها را در این زبان مشخص ساخت. کتاب حاضر که مشتمل بر مقالات تحقیقی فارسی درباره سیبویه است حاصل کنگره جهانی بزرگداشت دوازدهمین سده درگذشت سیبویه می باشد که در سال ۱۳۵۳ در دانشگاه شیراز برگزار شد.
سیبویه بزرگترین تلاش یک محقق را در موضوع بحث خود به کار برده است تا آنجا که کتاب وی در صرف و نحو شایسته عنوان «الکتاب» و خود سزاوار لقب پیشوای نحویان است. کتاب سیبویه نهضت علمی استوار و تلاش فکری مستمری را به وجود آورد که تأثیری عظیم و فراموشنشدنی را در خدمت به زبان عربی بهخصوص و به فرهنگ اسلامی به طور عموم دربر داشت. در مقدمه این کتاب اشارهای کوتاه به اوضاع و احوال «نحو» شده است. در باب اول عصر سیبویه از جنبههای سیاسی و اجتماعی و عقلی مورد بررسی قرار گرفته است. باب دوم به زندگی سیبویه و حوادث پیشامده برای او اختصاص یافته و در باب سوم از جنبههای مختلف «الکتاب» سخن رفته است.