رمان نفرين زمين بيش از اين که يک اثر هنري باشد، سندي اجتماعي است. آل احمد در اين اثر ارزشمند کوشيده تا تحليلي اجتماعي از عصر خود ارائه کند و نسبت به وقوع تجدد که از ديدگاه او آفتهايي بنيان کن در پي دارد، اخطار دهد. بدين جهت اين اثر پختهترين اثر داستاني و گلچين افکار اجتماعي او و متضمن يک تئوري اجتماعي است. در اين نوشته تئوري منعکس شده در رمان نفرين زمين را با مدلهاي معروف تبيين در علوم اجتماعي تطبيق ميدهيم تا هم ارزش اجتماعي و تاريخي نفرين زمين و هم جايگاه بينش اجتماعي اين روشنفکر مطرح و صاحب قلم که آثارش هنوز هم خواننده و طرفدار دارند، در عرصه نظريهپردازي اجتماعي بيش از پيش روشن شود. دريافت پاياني ما در اين پژوهش آن است که تئوري آل احمد فقط با يک مدل قابل تبيين نيست، بلکه براي تبيين آن بايد از چند مدل استفاده کرد. علاوه بر اين تمام نظريات او صائب و قابل دفاع نيستند و برخي با ضعفهاي اساسي مواجهند.
جلال آل احمد از جمله متفکران نادری است که مرام و کلامش ملهم از فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان و جهت جهد و جهادش سوقدادن آنان به سوی استقلال سیاسی و فرهنگی و اقتصادی است. جلال در مقطعی میزیست و روالی را برای ارائه کارهایش برگزیده بود که برای رسانیدن پیام و وانهادن بار مسئولیت از دوش به اجبار در زیر لواها و لفافههای مختلف مینوشت؛ گاهی به صورت داستان، گاهی به صورت نقد و گاهی سفرنامه. در این کتاب نویسنده کوشیده تمامی اشارات و تنبیهات و وصایای او که به شکل پراکنده در موضوع «فرهنگ و هنر و ادب» به نگارش درآمده، جمعآوری کند. این فرهنگ شامل دقیقترین و بیغرضانهترین تعریفها درباره رشتههای هنری نظیر نقاشی، معماری، موسیقی، سینما، تئاتر و درباره رشتههای فرهنگی و ادبی نظیر تاریخ، شعر، عرفان، تصوف و .... و در ضمن اظهارنظرهای جامع و قاطع درباره هنرمندان و ادیبان است.
جلال آل احمد از جمله متفکران نادری است که مرام و کلامش ملهم از فرهنگ ملی و مذهبی ایرانیان و جهت جهد و جهادش سوقدادن آنان به سوی استقلال سیاسی و فرهنگی و اقتصادی است. جلال در مقطعی میزیست و روالی را برای ارائه کارهایش برگزیده بود که برای رسانیدن پیام و وانهادن بار مسئولیت از دوش به اجبار در زیر لواها و لفافههای مختلف مینوشت؛ گاهی به صورت داستان، گاهی به صورت نقد و گاهی سفرنامه. در این کتاب نویسنده کوشیده تمامی اشارات و تنبیهات و وصایای او که به شکل پراکنده در موضوع «سیاست» به نگارش درآمده، جمعآوری کند.
سرگذشت کندوها نوشتهاي است تمثيلي در قالب يک قصه عاميانه که شرايط هيچ يک از قالبهاي داستان و رمان کوتاه و رمان را ندارد. نويسنده بيش از اينکه در قيد و بند ساخت قالب باشد، درصدد طرح يک آرمان شهر يا لااقل طرح يک زندگي مستقل و آزاد است بر مبناي اصول فرهنگي و شرايط محلي ايران. انگيزه نوشتن اين قصه احساس رسالت نويسنده و دغدغههاي فکري او از وابستهشدن حکومت و فرهنگ ايراني به صنعت و تمدن غرب است به علاوه شکست نهضت ملي از کمپانيها در صنعت نفت. رسالت او ايجاب ميکند که راهي براي حکومت و مردم ايران پيشنهاد کند که استقلال حکومت و امنيت اصالتهاي فرهنگي را تضمين کند. بازگشت به فرهنگ را از راه بازگشت به محيط زندگي اجدادي پيشنهاد ميکند که ويژگيهاي شبه آرمان شهري از آن قابل تصور است. از لابهلاي قصه جريانهاي فکري محافل روشنفکري عصر و شرايط زندگي آرماني و روشنفکر متعهد قابل استنباط است.
رمان نفرین زمین داستان نزاع تجدد با سنت و روشنفکر با حکومت و سند شکست روشنفکر و سنت است. آلاحمد این رمان را برای ایفای رسالت روشنفکری که برای خود قایل بود، نوشته است. وی در این رمان به بهانه نقد اصلاحات ارضی، با تجدد و دینسازی در برخی محافل فکری و سیاسی، و با اقتصاد بورژوایی مخالفت میکند. بدین جهت رمان در برخی قسمتها به یک بیانیه سیاسی تبدیل میشود. گاهی نیز واقعیتها مغفول میمانند چنان که گویی نویسنده نمیخواهد آنها را ببیند. در نتیجه نظریات و تئوریهای اجتماعی او تعمیم نمییابند. در این نوشته درصددیم که رسالت روشنفکر و مفهوم تجدد را از دیدگاه او بررسی کنیم و تئوری اجتماعی او را با برخی مدلهای معروفِ تبیین در علوم اجتماعی، تطبیق دهیم و ضمن اشاره به تقابل سنت و تجدد که در رمان مطرح شده است، طرح جامعه مطلوب او را ترسیم کنیم. حاصل این بررسی این است که تئوری اجتماعی وی فقط با یک مدل قابل تطبیق نیست بلکه برای تبیین آن باید از چند مدل استفاده کرد؛ تمام نظریات او صائب و قابل دفاع نیستند و برخی ضعفهایی دارند؛ او بیش از این که قصد تئوریپردازی و ارائه راه حل داشته باشد، به حکم التزامِ رسالت روشنفکری با وضع موجود مخالفت میکند.