در این مقاله نخست به اجمال از تأثیر و تأثّر شاعران از یکدیگر سخن رفته، و به لزوم بررسی شباهتهای صوری و معنوی آثار آنها اشاره شده است. این تأثیر و تأثر را در شیخ فریدالدّین عطّار، عارف قرن 6 و 7 ه .ق صاحب منطقالطّیر و تذکرۀالاولیا، و شیخ محمود شبستری، عارف قرن 7 و 8 هجری صاحب منظومه عرفانی گلشنراز میتوان دید. شبستری از سویی به تتبّع از سخنوران گرانقدری چون عطّار میبالد، و از دیگرسو اخذ مضامین دیگران را همچون استراق سمع دیو از فرشته میداند و مشابهت معانی و مفاهیم را از نوع توارد قلمداد میکند و با اظهار ارادت به عطّار، آثار خود را شمّهای از طبله عطّار میخواند. در این تحقیق، تمام مضامین مشابهی که به نظر شارح گلشنراز، شیخ محمّد لاهیجی رسیده گردآوری شده، و علاوه بر آن در باب اصطلاحات عرفانی همچون وحدت وجود، تجلّی، عشق و فقر و فنا توضیحاتی آمده است که برای شناخت و رفع ابهام ابیات دو شاعر مفید است.
ماخذ اصلی کتاب تاریخ بلعمی، تاریخ طبری است اما در حقیقت اقتباسی است از آن نه ترجمه کامل. نویسنده و مترجم آن بلعمی وزیر منصوربن نوح است که به فرمان آن پادشاه از 352 هجری به ترجمه و تلخیص تاریخ طبری آغاز کرد و از منابع دیگر نیز استفاده نمود. از این کتاب نسخه های خطی متعدد در دست است و یک بار هم در هندوستان طبعی مغلوط شده است. قسمتی از این کتاب که از آغاز تا اسلام را در برمیگیرد توسط وزارت فرهنگ و به تصحیح ملک الشعرای بهار و محمد پروین گنابادی در سال 1341 چاپ شده قسمتی دیگر که مربوط به حوادث سالهای 15 تا 132 هجری است بوسیله بنیاد فرهنگ ایران از روی نسخه محفوظ در آستان قدس رضوی در سال 1344 چاپ عکسی شده است.
کتاب حاضر مشتمل بر دو گفتار به زبان فرانسوی، به خامه توانای استادان گرامی دکتر صفا و لیوه روسای محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و استراسبورگ و یک مقدمه از نویسنده در معرفی کامل نسخه خطی کتابخانه ملی و دانشگاهی استراسبورگ و شرح یکصد و شصت و هشت بیت از مثنوی گلشن راز که متاسفانه شارح عارف آن تاکنون ناشناخته مانده است. و در آخر تعلیقاتی که برای حل مشکلات و توضیح و تعریف لغات و مصطلحات عرفانی و فلسفی به کوشش نویسنده فراهم گردیده است.
یکی از ستارگان رخشنده آسمان شعر و ادب فارسی و خورشید فروزان سپهر اخلاق و فضایل انسانی پروین اعتصامی است، پروین برای بیان معانی لطیف و مضامین عالی، گاه از قصاید بلند و کوتاه مدد میگیرد و گاه گوهر ثمین سخن را در سلک مثنوی و قطعه به رشته نظم میکشد. قصاید غرای پروین اعتصامی یادآور سبک و شیوه هر یک از اساتید سخن که باشد، یارای مقابله با آن را دارد و در نهایت شیوایی و در کمال زیبایی است. تصویرآفرینی شعر پروین، اگر چه در قطعات و مثنویها بیشتر به چشم میخورد و اغلب به صورت مناظرات و محاورات گوناگون است، ولی به حکم وجود عاطفه لطیف و استعداد خداداد در ایراد تمثیلها، این تجسم مفاهیم و صحنهپردازیها در ضمن ابیات حکیمانه و عارفانه قصاید هم دیده میشود.
علامه ذوفنون «شيخ محمد علي حزين لاهيجي» عالم، عارف، شاعر و مبارز خستگي ناپذير به سال 1103 هـ.ق در اصفهان زاده شد، و در سال 1180 به لقاءاللّه پيوست و در آرامگاهي كه از قبل در محله «فاطمان» بنارس براي خود در نظر گرفته بود به خاك سپرده شد. حزين با سفر به شهرهاي مختلف ايران و شبه قاره و حجاز و عراق، از هر خرمني خوشهاي چيد تا علاوه بر آثار ارزنده ادبي، تاريخي، مذهبي و عرفاني، ديواني كه هر ورقش دفتر معرفتي است فراهم آورد. وي علاوه بر اينكه بااداي احترام نسبت به والدين و استادان خود، توفيقات خود را مديون زحمات ايشان ميداند، بركت يافتن وقت، اشتياق به مطالعه بويژه مطالعات سحر گاهي و اهتمام در ترك لذات را از عنايت الهي و مايه اصلي توفيق خود ميشمارد و بدين نعمت شكر گزار است. گويي اين وسعت وقت با وسعت نظر وي توام شده كه بر اثر سير و سفرها و زندگي پر ماجرا در محيط هند و مشاهده همزيستي فرقههاي مختلف، بدور از تعصب معتقد است كه هر كس راهي به خدا راهي به خدا دارد و به حكم «الطرق الي الله بعدد انفس الخلايق».