این کتاب مجموع پنج رساله فلسفی و عرفانی از حکیم قاینی، یکی از حکمای قرن دهم و یازدهم است. مقاله «فی اسرار آلایات» درباره عادات و امور شگفتانگیز جهان؛ «مقاله فی حال المعاد» درباره معاد روحانی و انواع سعادت و شقاوت نفسانی؛ «شرح ابیات سبعه خواجه طوسی در اقسام و مراتب موجودات» در بیان هفت بیت از اشعار خواجه نصیرالدین طوسی است که درباره مقولات و مراتب موجودات سروده شده؛ «مقاله در اسرار العبادات» درباره حقیقت نماز و سایر عبادات؛ و سرانجام مقاله «اتحاد عقل و عاقل و معقول» که آن را مستوره نامیده است، تفسیری است از بخشی از حکمت خالصه ارسطو. مذاق حکیم قاینی به مقتضای هر یک از این مقالات، مذاقی فلسفی و عرفانی است که حجج آن در سراسر کتاب مشهود است.
تفرج صنع مجموعۀ برخی مقالات و گفتوگوهای مطبوعاتی عبدالکریم سروش در موضوعات علم اخلاق، فلسفۀ علم و تکنولوژی و علوم انسانی است. هفتهها و ماههایی که این مصاحبهها انجام میشد و تحریر مییافت، ایامی پر التهاب بود و نام علوم انسانی در مخاطب ناآشنا نفرت و وحشت را با هم بر میانگیخت؛ نفرت از علومی که به صورت علم مینمایند و به واقع علم نیستند و وحشت از دانشهایی که جمعی شعبدهباز برای بندنهادن بر پای مستضعفان و ربودن سرمایۀ ایمان آنان پرداخته و برساختهاند و به امتهای ستمکشیده به تزویر و فریب فروختهاند. غوغای سختی در معاندت و معاضدت این علوم برآورده بودند و از دو طرف کشمکش عنیفی میرفت.
نوشتار حاضر با مباحثی در باب اسمشناسی تاریخی آغاز شده و به دنبال آن با استناد به آثار دینی، اساطیری و فلسفی از دورههای مختلف تاریخی سخن به میان آمده است .در بخش دوم نیز درباره تجلی فرهنگ در دورههای اساطیری ماقبل یونان، دوره یونانی، قرون وسطی، دوره اسلامی و دوره جدید توضیح داده شده است .