کتابخانه مجازی ادبیات

این مقاله به معرفی نسخه خطی وندیداد محفوظ در کتابخانه آستان‌ قدس رضوی می‌پردازد. این نسخه که مجموعه‌ای است از وندیداد، ویسپرد، یسنا، ادعیه و نیرنگ‌ها، به جهت برگزاری مراسم یزشن و نیز آموزش‌ دستوران و موبدان نگارش یافته است. این نسخه در دوره زمانی به دست دو کاتب به خط اوستایی، به همراه پهلوی‌ و فارسی، کتابت شده است. بخش اصلی(قدیمی) را بهرام بن مرزبان بن فریدون بن‌ بهرام بن رستم بن بندار بن شهمردان بن دینیار، به دستور بهرام بن کیان بن سرخاب‌ بن رستم زمان در سال 1032 ق کتابت کرده است. این بخش دارای پرنوشت‌هایی(حواشی) است که عمدتا خبر درگذشت موبدان‌ و دستوران را داده است. در دوره صفویه شیوه جدیدی در کتابت بن‌نوشت‌ها معمول‌ شد. به این صورت که افزایه‌ای که کار همان یادگار نوشت را می‌کرد درست در وسط کتاب می‌آوردند. افزایه در این نسخه متنی نسبتا طولانی به پهلوی‌ و شعری بلند به فارسی است و آگاهی‌های مفیدی درباره کتاب به خواننده می‌دهد. بخش نونویس با بخش قدیمی از نظر جنس کاغذ، نوع خط، شیوه نگارش کاتب و نیز شخصی که فرمان کتابت را داده کاملا متفاوت است. این‌ بخش را بامث بن نوشیروان به دستور یکی از موبدان کرمان، به نام خدابخش‌ بن کیخسرو بن مهربان،که کتاب را به جهت وقف بر والدینش خریداری‌ کرده، کتابت کرده است. تاریخ کتابت این بخش به درستی روشن نیست و از قراین پیداست که مربوط به دوره قاجاریه است. این قسمت نیز دارای آغاز نوشت و پایان نوشت (بن‌نوشت) و نیز افزایه‌ای است که در پایان قسمت اول نونویسی شده و در شروع قسمت‌ قدیمی‌آمده است.

یکی از جنبه‌های منحصر به فرد سفینه تبریز (مجلس،ش 14590) وجود تعداد 216 انجامه (از 209 رساله) در آن است از کاتب واحدی به نام‌ ابو المجد محمد بن مسعود تبریزی که صاحب مجموعه بوده است و این تعداد انجامه یادگار قلم شانزده سال از کتابت او، یعنی از 721 تا 736 ق است. در این مقاله برنوشت و بررسی این انجامه‌ها به‌طور تقطیع ارائه شده تا نشان بدهد که یک کاتب فاضل در نوشتن انجامه‌ها به چه جنبه‌ها و نکته‌هایی‌ توجه می‌‌کرده و انجامه‌های او در بر گیرنده چه گونه الفاظ وتعبیرات و مطالب‌ و نکته‌ها و احیانا تفنن‌هاست. ابتدا متن انجامه‌ها به صورت تقطیع شده و به ترتیبی که در چاپ کنونی‌ یعنی وضع موجود نسخه خطی دیده می‌شود آورده شده است. سپس جدولی‌ ارائه گردیده که در آن رساله‌ها به ترتیب تاریخ کتابت تنظیم شده‌اند و در آن‌ سال کتابت، ماه، روز، ایام هفته، موقع کتابت، به همراه عنوان مطلب، موضوع و صفحه متن چاپی آمده است. از آنجا که افتادگی‌های اوراق نسخه‌ و درهم ریختگی آن به هنگام صحافی بعدی موجب شده که سنوات انجامه‌ها در بین الدفتین کنونی پس و پیشی داشته باشد، در این جدول علاوه بر ردیف‌ رساله چاپی، ردیف رساله پیشنهادی نیز آمده است. پس از آن فهرست‌ تبویبی نوع مطالب شامل: 1.کاتب(نام کاتب و شجره او، نسبت، محل تولد، مذهب، اجازه نامه، خضوع و خشوع، دعا برای خود و دیگران، ...)؛ 2.نسخه (نام کتاب، زبان، اجزاء و نوع متن،کلمات پایان‌گیری نسخه، قرائت، مقابله و تصحیح، نسخه اساس،...)؛ 3.کتابت (محل کتابت، سال و ماه و گاه شماری و هنگام کتابت، مقدار کتابت، ...)؛ 4.مؤلف (نام مؤلف، القاب احترام‌آمیز برای مؤلف، ...) ارائه شده است.

از جمله آثار ارزشمند اواخر سده چهارم هجری کتاب هدایه المتعلمین فی الطب است. این اثر در آن زمان راهنمای دانشجویان پزشکی بوده و ماخذی برای شناخت بیماری و تجویز داروی آن. نویسنده آن "ربیع بن احمد الاخوینی البخاری" پزشکی محقق از شاگردان با واسطه زکریای رازی است که مانند او با روش تجربی به درمان بیماران می‌پرداخته و نظر پزشکان دیگر را بعد از آزمایش و اطمینان از صحت آن به کار می‌بسته است. کتاب علاوه بر فواید ادبی و زبان‌شناسی و در برداشتن واژه‌های کهن فارسی، از نظر تاریخ پزشکی نیز مهم و درخور توجه است، و سابقه این علم شریف را در مشرق زمین نشان می‌دهد، و نوآوریها و ابتکارات دانشمندان مسلمان را در مقایسه با آراء و نظریات اطبای یونان روشن می‌سازد.

مثنوی «ویس و رامین» در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف و دارای 8904 بیت است. با آنکه از قرن سوم هجری به بعد مثنوی‌های متعدد به فارسی سروده شده، چون اکثر آنها از بین رفته و به دست ما نرسیده است، این مثنوی از حیث قدمت سومین مثنوی کامل موجودی است که امروزه در دست است. موضوع کتاب که از جمله داستان‌های متعلق به ایران پیش از اسلام است، به قول فخرالدین اسعد گرگانی تا قرن پنجم هجری نیز در اصفهان مشهور و محبوب بوده و شاعر آن را از متن پهلوی یا با استفاده از ترجمه فارسی آن به نظم آورده است. تعداد ابیات «ویس و رامین» چاپ مجتبی مینوی8904 بیت است که در این کتاب در 2285 بیت خلاصه شده است.