کتابخانه مجازی ادبیات

موضوع دفتر "تحقیقات اسلامی، نشریه بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، سال ششم، شماره 1و2 ، یادنامه دکتر احمد طاهری عراقی است که در سال 1370 منتشر شد. برخی عناوین این دفتر عبارتند از: بخش اول: درباره دکتر طاهری؛ بخش دوم: تحقیقات اسلامی؛ بخش سوم: کتابشناسی؛ بخش چهارم: سرگذشتنامه‌ها؛ بخش پنجم: ادب فارسی؛ و بخش ششم که به سایر موضوعات می‌پردازد.

پذیرش دین مقدس اسلام به وسیله بیشتر ایرانیان، مسیر فرهنگ گذشته آنان را تغییر داد و به تدریج دستورها و قوانین آن در زندگی فردی، سیاسی، اجتماعی و ادبی این مرزوبوم اثر گذاشت. دانشمندان ایرانی در ساختمان بزرگ فرهنگ قرون اولیه اسلام که از برخورد دو فرهنگ اسلامی ـ ایرانی بنا شد، سهم بسزایی داشتند. سخنوران بزرگ فارسی با الهام از معانی بلند قرآن و احادیث، به صور گوناگون و به منظورهای خاص، آثار خود را بارورتر و مانا کردند. البته میزان بهره‌وری تمام شعرا و نویسندگان از آیات و احادیث به یک اندازه نیست؛ برای مثال متون عرفانی و اخلاقی به‌ویژه مثنوی مولانا، غزلیات شمس، آثار سعدی، حافظ، سنایی و عطار مشحون از تأثیرپذیری‌های گوناگون از قرآن و احادیث است. این کتاب اینگونه تأثیرپذیری‌های قرآن و احادیث در ادب فارسی را بررسی کرده است. شیوه تنظیم کتاب بدین‌گونه بوده که ابتدا تعدادی از کتب مهم فارسی مورد مطالعه و فیش‌برداری قرار گرفته و آنگاه آیات واحادیثی که کاربرد بیشتری در ادب فارسی داشته و از چاشنی ذوقی بیشتری برخوردار بوده‌اند، استخراج و سپس طبقه‌بندی شده‌اند.

در مباحث بیانی«تشبیه» به عنوان اولین عامل تصویر آفرین مورد توجه قرار گرفته است. شاید بتوان آن را ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین نوع صور خیال شمرد، زیرا فهم آن برای ذهن از دیگر صُور خیال راحت‌تر انجام می‌گیرد. تشبیه به عنوان پایه و جان مایه اصلی برخی دیگر از صُوَر خیال شناخته می‌شود که قطعاً فهم آنها مستلزم فهم و دریافت تشبیه می‌باشد. پژوهش حاضر به منظور بررسی و شناخت «تشبیه»، ارکان و فروع آن به عنوان یکی از صورخیال پایه و مطرح در علم بیان، بر اساس تقسیمات تشبیه در حوزه علم بیان سنتی و دیدگاه‌های دانشمندان این علم صورت گرفته است. از آنجایی که مخاطبان، با شعر معاصر به لحاظ زبانی و زمانی اُنس بیشتری دارند، «مجموعه شعر سفرنامه گردباد» از شاعر معاصر، زنده یاد سیدحسن حسینی اتخاب گردید و به روش تحلیلی ـ توصیفی همراه با ذکر مثال، جدول و نمودار آماری، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد، در 267 مورد تشبیه‌ِ موجود در این مجموعه، حسینی به زیبایی از تشبیه در بیان هنری خود سود برده، تصاویری ساده، عینی، ملموس و قابل درک آفریده است.

یکی از مباحثی که حافظ نگاهی تازه بدان داشته مسأله گناه است که البته بدون داشتن یک نگرش جامع به مجموعه اشعار وی، ارائه تصویری روشن از جنبه‌های گوناگون گناه در شعر حافظ دشوار می‌نماید. نگاه حافظ به جوانب مختلف موضوع گناه‌دارای اهمیت است. وی معتقد است استعداد گناه‌کردن در وجود آدمی به ودیعت نهاده شده و این استعداد ازلی و تقدیر بشر است یعنی بشر از نظر ساختار وجودی میل به هنجارشکنی دارد وگاه از حد تجاوز می‌کند اما توبه ازگناه توفیقی است که سبب تحولات روحی بزرگی در انسان می‌گردد. مواجهه انسان با گناه از نگاه حافظ و روایت او از حال انسان، زمینه بسیاری از سؤالات و ابهامات پیرامون حافظ و شعرِ اوست. این امر در رابطه با پایبندی یا عدم پایبندی حافظ به حدود و ارزش‌های دینی، کانون اختلاف نظرهای گوناگون بوده وگاه سبب برداشت‌های سطحی وگناه آلود از شعر وی شده است. در نگاه حافظ توانِ گناه، به معنی مجاز دانستن گناه نیست بلکه گویای این باور است که سازِ شرع به گناهِ کسی، بی قانون نخواهد شد. از این جهت،حافظ گاه تظاهر به گناه را در جهان شعردر مقابلِ غرورِ بی‌گناهی ـ که بر نادرستی آن تأکید می‌کند ـ برمی‌گزیند. تظاهر به آلودگی از اندیشه‌های محوری شعر حافظ است که با هدف مخالفت با تظاهری دیگر یعنی تظاهرِ مدعیان پاکی و سلامت است. وی به منظور پرهیز از همسویی با این گروه چنان از ایشان فاصله می‌گیرد تا بیم تشابه او با آنان باقی نماند. مدعیانِ بیگناهی را گناهکاران حقیقی می‌داند که غرور و خودبینی آینه ادراکِشان را تیره و تار کرده است. در نگاه حافظ زهد و پارسایی چون دستاویز کسب اعتبار شود یا در چشم خودِ زاهد جلوه‌ای داشته باشد، از درجه اعتبار ساقط می‌گردد. یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در موضوعِ نگاه حافظ به گناه، برداشت مثبت وی از ارتباط انسان و خدا در این زمینه و تکیه او بر رحمت الهی است. او با طرح این مسأله انسانی به مبارزه کسانی می‌رود که تنها ادعا می‌کنند دامن پاک داشته‌اند و از این راه بازار تزویر و خودنمایی را رونق بخشیده‌اند. حافظ با دو پدیده ریا و خودبینی می‌ستیزد. مقاله حاضر با توجه به ساختار فکری برآمده از مجموعه اشعار حافظ به بررسی جنبه‌های تعلیمی و تربیتی عصیان و گناه پرداخته است. بدین منظور، مباحثی چون گناه گویه‌های حافظ، روح رندی و ملامتی، پرهیز از همسویی با اهل ریا، همچنین زمینه عرفانی و ارزشگرایی در شعر حافظ از زاویه باورهای دینی، اخلاق و بی‌اخلاقی، پیامدهای گناه و ثمراتِ پاک‌زیستن، گناه و اراده انسان و در نهایت عنایت خداوند متعال مورد توجه و نقد و نظر قرار گرفته است.