ادبیات ضدستم و مقاومت در تاریخ ادبیات تاجیکان پیوسته وجود داشته است. در آغاز قرن بیستم میلادی که وضع زبان هزارسال فارسی تاجیکی در آسیای مرکزی نهایت حزنآور بود، ادبیات مقاومت در آثار صدرالدین عینی ظاهر گشت. بعد از بنیاد جمهوری مختار تاجیکستان، صدرالدین عینی کتاب نمونه ادبیات تاجیک را تدوین کرد که دربرگیرنده نمونه اشعار هزارساله تاجیکستان است. این کتاب مبارزههای مغرضانهای را از جانب متعصبان ملتگرا درپی داشت. مخالفان با استناد به شعری از رودکی که بهعنوان نمونه ادبیات تاجیک آورده شده بود، مدعی شدند که مؤلف در این شعر امیر راندهشده از بخارا را به بازگشت تشویق کرده است. پس از سخنرانی صدرالدین عینی در نخستین انجمن نویسندگان سابق اتحاد شوروی درباره جایگاه ویژه ادبیات فارسی کلاسیک و ادبیات نوین تاجیک و مورد توجه قرار گرفتن این سخنان ازسوی رئیس انجمن، ماکسیم گورکی، شاگردان عینی در جلسه دیگری تاریخ واقعی منظومه رودکی را توضیح دادند و بخارین، از مشاوران استالین که فریب متعصبان را خورده و دستور توقیف کتاب را صادر کرده بود، اجازه تجدید چاپ آن را صادر کرد. بااینکه بعدها متعصبان مجدداً جلوی چاپ کتاب را گرفتند، استاد عینی تحقیقات رودکیشناسی خود را ادامه داد و ضمیمهای بر این کتاب افزود که با مساعی نگارنده مقاله چاپ خواهد شد.
ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودکی و مشهور به استاد شاعران (زادهٔ ۲۴۴، رودک - درگذشتهٔ ۳۲۹ هجری قمری) نخستین شاعر مشهور ایرانی-فارسی حوزه تمدن ایرانی در دورهٔ سامانی در سدهٔ چهارم هجری قمری و استاد شاعران این قرن در ایران است. رودکی، شاعر و استاد سمرقندی نامش بر تارک ادوار شعر فارسی میدرخشد، هر وقت سخن از نخستین شاعر بزرگ تاریخ ادب فارسی دری به میان آید مسلماً نام رودکی بیش از هر نامی در خاطرهها جلوهگری میکند. این شاعر بزرگ که فضل تقدم او بر همۀ شاعران در اقوال شاعران بزرگ همعصر او و بعد از او دیده میشود در زمانی که شعر فارسی دری هنوز مراحل کمال خود را نپیموده بود اشعاری سرود که بعضی از آنها که در معدود اشعار باقی ماندۀ از او، دیده میشود با بهترین اشعار بزرگترین شعرای فارسی زبان برابری میکند. شعر او علاوه بر جنبۀ کیفی از نظر کمّی نیز از مزیتّی خاص برخوردار بوده است و بالاترین رقم در تعداد اشعار به او نسبت داده شده است ولی متأسفانه از ابیات کثیر او که حتی به یک میلیون و سیصد هزار بیت هم بالغ دانستهاند کمتر از هزار بیت او به جای مانده که از این مقدار نیز بعضی ابیات انتسابش به رودکی محل تردید محققان است و یا در دیوان دیگر شاعران نیز دیده شده است. از رودکی دیوانی و مجموعهیی بهجا نمانده است که مورد تحقیق پژوهندگان قرار گیرد و آنچه گرد آمده است مجموعۀ ابیات متفرقی است که از لابلای اوراق تذکرهها و جُنگها و کتب علوم ادبی به دست آمده است. نخستین دانشمندی که برای جمع آوری اشعار او همّت گماشت شادروان استاد سعید نفیسی بود که تحقیق گستردهیی دربارۀ اشعار وی به عمل آورد و حاصل زحمات ممتد استاد نفیسی کتابی جامع است به نام «محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی» که چاپ اول آن در سال ۱۳۰۹ شمسی انتشار یافت. سپس در سال ۱۹۵۸ میلادی اثر تحقیقی دیگری در تاجیکستان توسط عبدالغنی میرزایف به طبع رسیده است که در پایان کتاب، مجموعۀ اشعار به دست آمدۀ رودکی که زیر نظر ی. براگینسکی جمع آوری شده الحاق گردیده است. این مجموعه اشعار یک بار در مسکو در سال ۱۹۶۴ جداگانه به چاپ رسیده و بار دوم چاپ افست آن در تهران انتشار یافته است. چون دیوان رودکی از قرون گذشته به جای نمانده که مورد تحقیق قرار گیرد بناچار آشنایی با اشعار او جز از طریق آثار یاد شده مقدور نیست. در کتاب حاضر با استفاده از مجموعههای مذکور، حواشی و توضیحاتی بر قطعهها و قصیدهها و تغزّلات او نوشته شد تا برای دوستداران شعر کهن فارسی و دانشجویان مفید افتد
در آغاز سال روان خورشیدی رئیس جمهور افغانستان، ایران و تاجیکستان در شهر دوشنبه تصمیم می گیرند تا نمادهای فرهنگی و تمدنی جغرافیای تاریخی سه کشور تجلیل نمایند نگرشی که مبتنی بر همگرایی معطوف به ثبات منطقی و پیوند پایدار سه کشور است. این تصمیم باعث امضا بیانیه مشترک در تاریخ 5 و6 برج حمل 1387 بر تجلیل از هزار و یک صد و پنجاهمین سال زاد شاعر تیره چشم روشن بین یعنی رودکی و جشن نوروز سال روان صحه می گذارد. این مجموعه یادگار از چنان همایشی است
ادیب و دانشمند شهیر ایران، زنده یاد دکتر پرویز ناتل خانلری نوشته بود:«کتابهایی که از ادبیات تاجیکستان به خط نو پذیرفته لاتین تازه به ایران رسیده، در خور توجه بسیار است.... مطالعه این کتب برای کسانی که به زبان و ادبیات فارسی دلبستگی دارند، از چند جهت سودمند است: نخست آنکه زبان فارسی ـ تاجیکی از لهجههای فصیح فارسی است، که با زبان فارسی ادبی بیش از لهجههای دیگر قرابت دارد و بسیاری از لغات فصیح و شیرین فارسی را که نزد ما فراموش شده، در این کتب می توان یافت و از این راه به تهذیب و توسعه زبان فارسی کمک میتوان کرد». از گفتههای استاد خانلری پیداست که موضوع روابط ادبیات معاصر تاجیک با دیگر کشورهای پارسی زبان بسیار وسیع است، جهات و پهلوها و نکته باریک و ظریف مورد تحقیق و بررسی مفصلی را داراست.