در تفسیر ابوالفتوح رازی «رئاء الناس» به «برده مردمان» برگردانده شده است: «وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا»؛ مصححان این متن در حاشیه آوردهاند: «کذا: در اساس و وز (بدون نقطه)؛ شاید کلمه تصحیفی از «بدیده» باشد. در نسخههای «آج»، «لب»، «فق» به جای این کلمه آمده است: «برای نمایش». با توضیحی که در پی میآید، درمییابیم «برده» تصحیف «بدیده» نیست، بلکه صورتی است «بروده». «بروده» مرکب است «به» (حرف اضافه) + «رود» (= روی) + «ه».
روضالجنان و روحالجنان فی تفسیرالقران که تفسیر ابوالفتوح رازی هم خوانده میشود، از کهنترین و مفصلترین تفاسیر قرآنی شیعی، نوشتهٔ جمالالدین ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق) از متکلمان شیعهٔ امامیه در قرن ششم هجری است که با شیوهٔ «کلامی ـ روایی» و به زبان فارسی تألیف شدهاست. معروفترین مولفات شیخ ابوالفتوح رازی همین تفسیر شریفست و نام آن روح الجنان و روح الجنانست یعنی نسیم خوش بهشت و جان دل. و چون بی شکل و اعراب نویسیم دو کلمه مشابه باشند و درآن توهم تکرار رود و این جناسی شیرین و صنعتی دلنشین است از صنایع بدیع که آن مرد ادیب و با ذوق چنین نام عجیب برای این تفسیر عجیب برگزیده است. این کتاب، اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که همه سورههای قرآن را در برمیگیرد. به نام کتاب، در خود تفسیر اشارهای نشده و در کتب شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب با نام «روض الجنان و روح الجنان» آمده است. ابن شهر آشوب در کتاب دیگر خود از این کتاب با عنوان «روح الجنان» یاد میکند. بنا بر آنچه خود مؤلف در مقدمه تفسیر آورده است به پبشنهاد جماعتی از دوستان و بزرگان و اهل علم و تدین مبنی بر تألیف تفسیری مشتمل بر همه موارد، آن را اجابت کرده است. و زبان فارسی را انتخاب کرده، چون طالبان آن بیشتر و فواید آن عامتر بود. مؤلف، پس از ذکر مقدمهای کوتاه و بحثی در معنای تفسیر و تأویل، به تفسیر آیات سورهها به ترتیب از سوره حمد تا ناس پرداخته و لفظ به لفظ آن را ترجمه کرده است. سپس به شرح لغات و ابعاد مختلف ادبی، روایی، تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی آیات پرداخته و از اقوال مفسرین، صحابه و تابعان هم بدون هیچ اظهار نظری نقل میکند. تفسیر ابوالفتوح بر اساس تقسیمبندی مؤلف و تصریح برخی مانند منتجب الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی و اتفاق همه دستنویسها، بیست جلد بوده که در چاپهای اول تا سوم، این تقسیمبندی مراعات نشده است.
روضالجنان و روحالجنان فی تفسیرالقران که تفسیر ابوالفتوح رازی هم خوانده میشود، از کهنترین و مفصلترین تفاسیر قرآنی شیعی، نوشتهٔ جمالالدین ابوالفتوح رازی (م ۵۵۴ ق) از متکلمان شیعهٔ امامیه در قرن ششم هجری است که با شیوهٔ «کلامی ـ روایی» و به زبان فارسی تألیف شدهاست. معروفترین مولفات شیخ ابوالفتوح رازی همین تفسیر شریفست و نام آن روح الجنان و روح الجنانست یعنی نسیم خوش بهشت و جان دل. و چون بی شکل و اعراب نویسیم دو کلمه مشابه باشند و درآن توهم تکرار رود و این جناسی شیرین و صنعتی دلنشین است از صنایع بدیع که آن مرد ادیب و با ذوق چنین نام عجیب برای این تفسیر عجیب برگزیده است. این کتاب، اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که همه سورههای قرآن را در برمیگیرد. به نام کتاب، در خود تفسیر اشارهای نشده و در کتب شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب با نام «روض الجنان و روح الجنان» آمده است. ابن شهر آشوب در کتاب دیگر خود از این کتاب با عنوان «روح الجنان» یاد میکند. بنا بر آنچه خود مؤلف در مقدمه تفسیر آورده است به پبشنهاد جماعتی از دوستان و بزرگان و اهل علم و تدین مبنی بر تألیف تفسیری مشتمل بر همه موارد، آن را اجابت کرده است. و زبان فارسی را انتخاب کرده، چون طالبان آن بیشتر و فواید آن عامتر بود. مؤلف، پس از ذکر مقدمهای کوتاه و بحثی در معنای تفسیر و تأویل، به تفسیر آیات سورهها به ترتیب از سوره حمد تا ناس پرداخته و لفظ به لفظ آن را ترجمه کرده است. سپس به شرح لغات و ابعاد مختلف ادبی، روایی، تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی آیات پرداخته و از اقوال مفسرین، صحابه و تابعان هم بدون هیچ اظهار نظری نقل میکند. تفسیر ابوالفتوح بر اساس تقسیمبندی مؤلف و تصریح برخی مانند منتجب الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی و اتفاق همه دستنویسها، بیست جلد بوده که در چاپهای اول تا سوم، این تقسیمبندی مراعات نشده است.
یکی از قدیمیترین کتابهای مستقل درباره داستانهای پیامبران، «قصص الانبیای نیشابوری» است که در مجموع، مشتمل است بر داستان پیامبران، احوال خلفای راشدین، خاندان عباس، یزید و حجاج بن یوسف. کتاب منسوب است به ابواسحاق ابراهیم بن منصور بن خلف نیشابوری. تاریخ نگارش آن بنا به حدس مصحح، قرن پنجم هجری است. این کتاب مشتمل است بر 5 صفحه فهرست مطالب و 6 صفحه مقدمه و 2 صفحه تصویر نسخههای خطی و 478 صفحه متن و یک صفحه غلطنامه و در پایان 10 صفحه فهرست اعلام. این کتاب از نمونههای پرارزش نثر کهن دری به شمار میرود و از نظر اشتمال بر لغات و ترکیبات نادر و کهن فارسی شایسته توجه است. اهمیت دیگر قصص الانبیاء در آن است که آثار گویش مؤلف یا کاتب همراه با اختصاصات زبانی ویژهای در آن دیده میشود. از آنجاییکه در برخی موارد ثبت و ضبطهای نسخه اساس در متن چاپی انعکاس نیافته است و از آنجا که ثبت و ضبط این موارد میتواند جنبههای مبهمی از سیر تحولات تاریخی زبان فارسی را آشکار کند، لذا نگارنده بر آن شده تا این موارد را طی این رساله عرضه نماید.
افزوده شدن h به جایگاه بعد از مصوت بلند a نکته شناختهشدهای است. از اضافهشدن h بعد از e نیز پیش از این به اختصار بحث شده است، اما از افزودهشدن h بعد از u و o (واو معروف و مجهول) ظاهرا تاکنون بحثی به میان نیامده است. جالبتر از اینها اضافه شدن h بعد از مصوتهای یه اصطلاح کوتاه فارسی است. ما در این مقاله؛ 1. ابتدا مثالهای بیشتری برای مورد اول به دست میدهیم؛ 2. آن گاه به افزوده شدن h بعد از u و o میپردازیم؛ 3. سپس موارد دیگری از مثال «تیه» (=تیغ) را میآوریم؛ 4. بعد به افزوده شدن h بعد از مصوتهای کوتاه میپردازیم؛ 5. به دنبال آن از چند مورد خاص ظهور h بحث میکنیم؛ 6. سپس از افزوده شدن h به آغاز کلمات، قبل از مصوت گفتو گو میکنیم؛ 7. سرانجام از h به عنوان صامت میانجی بحث میکنیم.