گویشهای محلی، پشتوانهای برای گویش و ادبیات رسمی هستند و چهبسا انتقال واژههایی محلی به فرهنگ رسمی جامعه به بهترین وجه نیازمندیهای جدید را پاسخ گوید و دستگاههای رسمی همچون فرهنگستانها را از وضع واژههای جدید بینیاز سازد. این کتاب دربرگیرنده گویش یکی از اصیلترین نقاط کشور یعنی منطقه «خور» است. گویش خوری با ویژگیهای خود با گویشهای نائین و شهرکهای پیرامون کاشان و اصفهان بستگی دارد و خود جزء دسته بزرگ گویشهای مرکزی ایران است.
گرچه گویش سبزواری یکی از لهجههای فارسی دری است و سالیان دراز شلاق زبانهای ناهماهنگی چون زبان ترکی، مغولی، عربی و ... را بر شانه خود تحمل کرده و امروزه در قسمت نسبتا وسیعی از خاک ایران تکلم میشود، هرگز نمیتوان آن را از لهجههای دیگر زبان فارسی برتر دانست. وقتی از گویش سبزواری سخن گفته میشود و اختصاصات دستوری یا واژههای آن بررسی میشود، نباید این تصور پیش آید که با یک گویش صددرصد ثابت سروکار داریم و بین افراد مختلفی که با آن گویش تکلم میکنند، وحدت کلمه و لفظ برقرار است. در این کتاب لغات و اصطلاحات گویش سبزواری با شواهدی از اشعار محلی این شهرستان گردآوری شده است.
زرقان شهری باستانی در میانه راه شیراز به تخت جمشید در دامنه کوه زرقان است. زرقان قدیم شامل محلههای بزرگ جولاهگان، میان و لرها و محلههای کوچکتر آخوندها، جهودها و حیدر بود. مجموعه این محلههای درهمفشرده، پشت به کوه داده و دامن تا ابتدای دشت گسترده بود. برجوبارو و دروازههای کوچک و بزرگ شهر را در میان گرفته بود و از گسترش آن پیشگیری میکرد. در این کتاب مجموعه دوهزار مثال، اصطلاح، کنایه، تشبیه و پند و اندرز در لهجه فارسی مردم زرقان فارس گردآوری شده است.
گاتها ـ سرودههای زرتشت ـ نخستین منظومه ایرانی است که از روزگار کهن برجای مانده و در عین حال کهنترین و مقدسترین قسمت اوستاست. اغلب بخشهای گاتها موزن و آهنگین است. این سرودهها که در یسنا جای داده شده، سروده زرتشت و پیروان اوست. گاتها در اصل شامل 17 فصل، 238 قطعه و 896 بیت و 5560 کلمه است. زندهیاد پورداود در این کتاب کوشیده برای هر واژه اوستایی واژهای برگزیند که از همان ریشه باشد. ضمن آنکه برای هر واژه اوستایی، ترجمه، توضیح و آوانگاری مربوط به آن نیز آمده است.
این کتاب دربرگیرنده مقالات و یادداشتهایی است که نویسنده در زمینه تاریخ، فرهنگ و واژههای ایرانی در روزگار باستان نگاشته است. دقت زیاد و سبک نگارشی ساده و روان از ویژگیهای اصلی این کتاب است. مقالات کتاب تحت این عناوین گرد آمدهاند: تبار ایرانیان، هند و ایرانیان، ایرانویج خاستگاه ایرانیان، ایران، نخستین قبیلههای ایرانی، فلات ایران، نخستین ساکنان فلات ایران، کوچه قبیلههای ایرانی، برخورد ایرانیان و بومیان، اتحاد قبیلههای ایرانی، پیروزی کورش بر لودیا، کورش در بابل، آزادی قوم یهود به فرمان کورش، نقش بالدار کورش، آرماگاه کورش بزرگ، اندرز کورش، درخت، کشاورزی، نوشتههای دژنپشت و گنج شیزیکان، اروند رود، نامهای ایرانی در پیرامون دریای سیاه، سرگذشت واژه گل، در جستجوی راه دریایی، آبراهه سوئز در روایت ابوریحان بیرونی، سنگ نوشتهای گم شده از داریوش، گلو تپه، آذر گشنسب و آناهیت.