کتابخانه مجازی ادبیات

در این مجموعه که در دو جلد انتشار می یابد مقاله های فارسی میرزا فتحعلی آخوندزاده را که استاد حمید محمدزاده آکادمیسین آکادمی علوم آذربایجان شوروی گرد آورده چاپ می کنیم، در جلد اول مقاله های ادبی و در جلد دوم گفتارهای فلسفی آخوندزاده را دنبال هم چیدیم. به پایان جلد اول نیز ترجمه گفتاری را از "تاریخ ادبیات آذربایجان" پیرامون زندگی و تحلیل مقالات ادبی و هنری آخوندزاده افزودیم. نویسنده این مقاله ها و نوشته ها یعنی میرزا فتحعلی ؟آخوندزاده چهره برجسته تاریخ اندیشه اجتماعی، فلسفی و هنری کشورهای اسلامی در سده گذشته است. این فیلسوف که تاثیر و نقش عظیمی در پیدایی ادبیات مترقی دوران انقلاب مشروطه کشور ما داشت، سرجنبان جنبش فرهنگی در کشورهای اسلامی به شمار می رود.

در روزهای شانزدهم و هفدهم بهمن‌ماه 1351، یعنی حدود 47 سال قبل، در کتابخانة مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به‌منظور تجلیل از خدمات میرزا تقی‌خان امیرکبیر، مجلسی برای بررسی افکار و احوال وی همراه با نمایشگاه عکس، کتاب و روزنامه‌های آن روزگاران تشکیل شد. در این مجلس 12 نفر از استادان دانشگاه و محققان عالی‌قدر، پیرامون شرح احوال زندگی امیر، وضعیت دارالفنون و چگونگی تأسیس آن، و سایر مطالب در همین ارتباط بیاناتی ایراد کردند که متن این سخنرانی‌ها به سعی و تلاش آقای قدرت‌الله روشنی زعفرانلو تدوین و توسط «انتشارات کتابخانة مرکزی دانشگاه» در سال 1354 به زیور طبع آراسته شد. درباره امیرکبیر که زمان او را چه بسا بتوان از مهم‌ترین و اثرگزارترین دوران‌های تاریخی ایران گمان برد، کتاب‌ها و مقالات بسیاری تألیف شده و در دسترس پژوهندگان فارسی زبان قرار گرفته است. صد و شصت و سه سال پیش یکی از شایسته‌ترین مردان نام‌آور تاریخ ایران، بر اثر توطئه‌ بیگانگان کشته شد و دوره‌ درخشانی که با صدارت او آغاز شده بود، رو به افول و خاموشی گذاشت. قتل میرزا تقی‌خان امیرکبیر بی گمان ضربه‌ای بر پیکر تاریخ ایران بود. کسانی که با تاریخ ایران آشنایند می‌دانند که امیرکبیر دوران کودکی را در خانواده قائم مقام به شاگردی سپری کرد. داستان معروف فرا گرفتن درس هنگام خدمت به فرزندان قائم مقام، که بارها در منابع به آن اشاره شده، مربوط به همان ایامی است که به خانه شاگردی مشغول بوده است. «گویند که امیر در کودکی که ناهار اولاد قائم مقام را می‌آورد، در حجره معلمشان ایستاده، پای بازبردن ظروف، آنچه معلم به آن‌ها می‌آموخت، او فرا می‌گرفت تا روزی قائم مقام به آزمایش پسرانش آمده، هر چه از آن‌ها پرسید ندانستند. امیر جواب می‌داد. قائم مقام پرسید تقی تو کجا درس خوانده‌ای؟ عرض نمود روزها که غذای آقازاده‌ها را آورده، ایستاده، می‌‌شنیدم. قائم مقام انعامی به او داد. او نگرفت و گریه کرد. بدو فرمود چه می‌خواهی؟ عرض کرد: به معلم امر فرمایید درسی را که به آقازاده‌ها می‌دهد به من هم بیاموزد. قائم مقام را دل سوخته، معلم را فرمود تا به او نیز می‌آموخت.» امیرکبیر دست پرورده قائم مقام بود و به سبب ویژگی‌های برجسته شخصیتی‌اش در تاریخ دولت‌های ایران خوش درخشید. «واتسون»، نویسنده انگلیسی، درباره امیر مطالبی گفته که برازنده اوست: «در میان همه رجال اخیر مشرق زمین و زمامدارن ایران، که نامشان ثبت تاریخ جدید است، میرزا تقی‌خان امیرنظام بی‌همتاست، به حقیقت سزاوار است که به عنوان اشرف مخلوقات به‌شمار آید، بزرگوار مردی بود.»

در اين مقاله تشبيهات مخزن الاسرار و مطلع الانوار، از وجوه مختلفِ بلاغي؛ يعني موضوعي، طرفين تشبيه، زاويه تشبيه، ساختار شكلي، وجه شبه، ادات، حسي، عقلي و انتزاعي‌بودن، تشبيهات گسترده و فشرده، مفرد و مركب‌بودن، بررسي، دسته‌بندي و مقايسه و پس از تطبيق تشبيهات هر دو شاعر، تحليلي آماري و علمي از آن ارائه شده است. مساله اصلي پژوهش بررسي و مقايسه تشبيهات اين دو اثر از وجوه مذكور است، زيرا تشبيه يكي از مهمترين عوامل مخيل شدن كلام و توليد شعر است و بررسي فرايند آن در دو اثر مورد بحث، مخاطب را از رازهاي پنهان شعر نظامي و اميرخسرو آگاه مي‌كند. از سوي ديگر در اين پژوهش تاثيرات تشبيه بر ساختار زباني و سبكي دو اثر نشان داده مي‌شود. از اهداف اين نگرش تحليلي و تطبيقي، بررسي آماري تشبيهات هر دو شاعر و مشخص نمودن ميزان ابتكار و تقليد هر يك و دست يافتن به ديدگاه جامعي درباره نوع و دسته‌بندي تشبيهات آنها است. اين پژوهش كاملا جنبه علمي دارد؛ يعني تمام تشبيهات دو اثر مورد بررسي قرار گرفته است. (به دليل محدوديت مقاله بخش‌هايي از آنها به عنوان نمونه ذكر شده، ولي آمارها و درصدها شامل تمام تشبيهات است. نكته مهم آن است كه مخزن الاسرار با 2254 بيت، 631 تشبيه و مطلع الانوار با 3216 بيت، 462 تشبيه دارد؛ يعني نظامي با وجود ابيات كمتر، تشبيه سازتر و تصويرگرتر از اميرخسرو است. (زيرا از كل تشبيهات اين دو اثر سهم نظامي %54 وسهم اميرخسرو %39 است و %7 تشبيه مشترك دارند). از سوي ديگر ميزان تراكم تشبيهات و تصويرگري دو شاعر متفاوت است؛ يعني در هر 3.6 بيت نظامي يك تشبيه و در هر 7 بيت اميرخسرو يك تشبيه به كار رفته است كه نشان دهنده تراكم تشبيه، تصويرگري و مخيل بودن ابيات نظامي نسبت به اميرخسرو است. از نكات مهم ديگر مقاله، گرايش دو شاعر به اوصاف انساني و مفاهيم مجرد در اخذ مشبه است، همان طور كه در آوردن مشبه به بسامد استفاده از اشيا و اوصاف انساني بيشتر است، از نظر زاويه تشبيه و نو و كهنگي آن، اگرچه نظامي از اميرخسرو مبدع تر است؛ اما در مجموع 16 درصد تشبيهات نظامي و 13 درصد تشبيهات اميرخسرو نو و ابداعي است و ساير موارد تكراري هستند. هر دو شاعر ساختار تشبيهي خاصي دارند كه در يكي از طرفين تشبيه، يك تركيب تشبيهي يا استعاره مي‌آورند و تشبيهي خيال انگيز مي‌آفرينند. از نظر ساختار شكلي هر دو شاعر از انواع مختلفي از تشبيه در شعر خود بهره جسته‌اند؛ ولي گرايش هر دو به تشبيه بليغ و مفروق بيشتر بوده است. اين پژوهش همچنين ثابت مي‌كند كه هر دو شاعر به تشبيهات حسي به حسي و عقلي به حسي، تشبيهات گسترده و مفرد بيشتر گرايش دارند.

در این مقاله، دیوان ابوالحسن تهامی، شاعر توانمند عصر عباسی دوم (334ـ656 هـ.ق)، مورد بررسی قرارگرفته است. اشعار ایشان گر چه اغلب در مدح و منقبت افراد سروده شده است، همواره در آن، پند و موعظه و حکمت نیز به کار رفته است. این پژوهش نشان می‌دهد که تهامی در جای‌جای دیوانش و در هر مناسبت، مدح خود را با یک نکته پندآموز و حِکَمی درمی آمیزد تا از این رهگذر رسالتی را انجام داده باشد. این پندها در ذیل ده عنوان کلی دسته‌بندی گردیده است که عبارتند از: عزت انسان، شرافت و بزرگواری، بردباری بزرگان، بخشش و کَرم، دانایی و درک و فهم، استفاده از تدبیر در کارها، بلاغت داشتن در سخن، ناپایداری دنیا، مذمت فقر، و مورد رشک واقع شدن انسان با فضیلت. بنابراین تهامی را باید از شاعران حکمت‌آور دانست و قصاید مدح گونه‌اش را نوعی حکمت محسوب نمود.