کتابخانه مجازی ادبیات

«فرخ‌نامه» اثر مطهر بن محمد بن ابی سعد جمالی معروف به یزدی به پیروی از نزهت‌نامه علائی و به قصد تکمیل آن در سال ۵۸۰ ق تالیف شده است. کتاب مشتمل بر یک مقدمه تحقیقی- درباره مؤلف و کتاب- و ۱۶ مقاله است. هر یک از مقالات نیز مشتمل بر فصولی است. این کتاب اثری است که از نثر فاخر و سرشار از تشخیص قرن ششم هجری حکایت می‌کند و خواننده را نه تنها با چنین نثر روان و معتبری آشنا و مانوس می‌سازد، بلکه نمونه‌ای بارز از نثر دوران فارسی میانه بعد از اسلام را نیز به دست می‌دهد. در تمدن اسلامی، کتبی که به بحث در منافع جانوران و خواص نباتات و اشیاء و بیان صناعات معمول زمان و علوم تجربی و فنون عملی اختصاص داشته و در حکم دائرةالمعارف امروزه بوده، متعدد است. اگرچه در این نوع کتب عقاید عجیب و غریب و خرافه‌نما به کثرت دیده می‌شود، از لحاظ تاریخ اندیشه بشری و نحوه تفکرات علمی و پیشرفت تمدن، این آثار از مآخذ اصیل دست اول به شمار می‌آید و مشتمل بر نوادر اقوال و اطلاعات مفید است. اگرچه شاید نکات علمی این اثر امروزه چندان استوار به نظر نیاید ولی با این حال نگاهی به چنین متونی برای آشنایی با تاریخ علوم مفید است. در این کتاب درباره منافع انسان و چهارپایان، طیور و خزندگان و حشرات، اشجار و گل‌ها و سبزیجات، جواهرات و سنگ‌های قیمتی، شناخت داروها، خاصیت روغن‌ها، زهرها و پادزهرها و خواتیم ستارگان و مانند آن مطالب متنوعی شده است.

در اين نوشتار به پيشينه فرهنگ‌نويسي و آثاري اشارت رفته است که با روش الفبايي پيرامون مسائل فرهنگي، علوم و فنون، شرح حال و آثار بزرگان و نام‌آوران نوشته شده و به نام فرهنگ يا دايرة المعارف به مفهوم اصطلاحي آن ناميده شده و نام فرهنگ‌هاي معتبر و ويژگي‌هاي آنها از قرن پنجم هجري قمري تا روزگار معاصر، بويژه تأثير فرهنگ‌هاي معاصر در ادبيات و علوم نيز آورده شده است.

کتاب سی پاره عشق نوشته مجید سرمدی است و تفسیر غزل های دیوان شمس تبریزی این مجموعه دربرگیرنده‌ شرح سی غزل از غزلیات شمس تبریزی است که ده غزل نخست در جلسات غزل‌خوانی دیوان شمس و بر اساس دریافت‌های شخصی نگارنده از این اشعار، نیز توجه به علوم و فنون ادبی از جمله معانی و بیان و تاریخ ادبیات و سبک‌شناسی، نگاشته شده است. در بیست غزل دیگر، توصیفات به اختصار بوده تا خواننده بتواند با درنظر گرفتن مباحث پیشین خود به تفسیر و تعبیر ابیات بپردازد. در انتهای کتاب نیز فهرستی از لغات و ترکیبات غزل‌ها اعم از شرح شده و نشده، هم‌چنین فهرست آیات و احادیث، ترتیب داده شده است.

توجه به کاستی‌های مطالعات بلاغی سنتی، مانند آمیختگی علم معانی با علوم دیگر و با بیان و بدیع، آمیختگی حوزه‌های زبان و ادب و محدودبودن واحد بلاغی، در کشف شگردهای بلاغی متون لازم است و باید توجه داشت که مبانی نظری و عملی علم معانی مختص زبان فارسی، از راه استقصا در شاهکارهای ادبی این زبان به دست می‌آید. کتاب‌هایی که در زمینه علم معانی به زبان فارسی نوشته شده یا قسمتی از آنها مربوط به این علم است، هیچ کدام مختص زبان فارسی نیست و همچنان سایه معانی عربی بر آنها سنگینی می‌کند. در این مقاله با توجه به مبنای علم معانی که تناسب سخن با مقتضای اوضاع و احوال است و با تأمل در اسرار بلاغی بخش‌هائی از متون ادبیات فارسی، مباحثی مانند انسجام، التفات، اغراق، گفت وگو و لحن در حوزه علم معانی مطرح شده و این نتیجه به دست آمده است که منابع این علم در هر زبانی، شاهکارهای ادبی آن زبان است و با جست وجو در این آثار می‌توان شگردهای بلاغی فراوانی کشف کرد که تاکنون در این حوزه، بحثی از آنها به میان نیامده است.