کتابخانه مجازی ادبیات

شيخ شطاح، روزبهان بقلي شيرازي، عارف بزرگ قرن ششم، به قول كارل ارنست، «شخصيتي فراموش شده در پژوهش‌هاي صوفيانه است» كه طريق وصول به كمال معنوي را در عشق و زيباپرستي مي‌جست. وي با تاليف بيش از چهل اثر، به خصوص كتاب عبهرالعاشقين، توانست برخي از بديع‌ترين انديشه‌ها، تصورات و مكاشفه‌هاي عرفاني را با نثري زيبا و شاعرانه و البته ديرياب، بيان كند و بزرگاني چون ابن عربي، عراقي، سعدي و حافظ ... را تحت تاثير خود قرار دهد. ما در اين مقاله، ضمن معرفي اين شخصيت برجسته، به بررسي اجمالي تاويل‌هاي قرآني وي در دو اثر معروفش: عبهرالعاشقين و تفسير عرايس البيان، بر اساس مكتب عشق و جمال پرستي مي‌پردازيم.

کتاب شرح شطحیات اثر شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از عارفان بزرگ قرن ششم هجری، است. از عنوان کتاب برمی‌آید که موضوع آن درباره شطحیات، سخنان شگفت و غریب عارفان است. هانری کربن، شرق‌شناس مشهور فرانسوی در سال 1344 هجری برای نخستین بار این کتاب را تصحیح کرد. نسخه‌هایی که وی برای تصحیح متن از آنها استفاده کرده عبارتند از: 1. نسخه کتابخانه شهید علی (استانبول) 2. نسخه کتابخانه ملا مراد (استانبول) 3. نسخه منطق الاسرار ببیان الانوار (کتابخانه آستان قدس) 4. دیوان حلاج چاپ ماسینیون. تلاش ارزشمند و والای کربن در شناساندن این متن ادبی ـ عرفانی به دوستداران و پژوهشگران، در خور ستایش است امّا متاسّفانه به دلایل فراوان از جمله اشتباهات عدیده کاتبان دو نسخه نخست، همچنین زبان دشوار و بیان پیچیده روزبهان، اشتباهاتی در تصحیح روی داده که خوانش متن را با مشکل مواجه ساخته است. بعلاوه، کتاب بدون تعلیقات و فهرست مطالب به چاپ رسیده است. هر چند طی جستجوهای گسترده و پس از گذشت حدود نیم قرن از تصحیح متن، متأسفانه نسخه معتبر دیگری از این کتاب یافت نشد امّا خوانش دقیقتر نسخه‌های موجود، استفاده از نسخه‌ها و کتابهایی که از متن شرح شطحیات را آورده‌اند، همچنین افزودن تعلیقات و فهرست‌های مناسب، به تصحیح پیراسته و شایسته کتاب کمک خواهد کرد.

از جمله لغات بحث‌برانگیز شاهنامه فعل «توفیدن» است که در چاپ‌های مختلف این کتاب به همین صورت (یعنی ) ضبط شده است. اما فرهنگ‌های قدیم فارسی آن را به دو صورت «توفیدن» و «نوفیدن» آورده‌اند و در دست‌نویس‌های شاهنامه و سایر متون فارسی نیز هر دو صورت به چشم می‌خورد. در این جستار برآنیم تا معلوم کنیم کدام یک از این دو صورت در شاهنامه سخن شاعر است. همچنین می‌کوشیم تا ببینم صورت دیگر فعلی است مستقل یا از تغییر صورت اصلی و قدیم‌تر پدید آمده است؟

ضرورت تهیه و تدوین فرهنگ اصطلاحات نسخه‌شناسی و نسخه‌آرایی بر محققان این حوزه و کسانی که به هر طریق سر و کارشان با نسخه‌های خطی است، پوشیده نیست. وجود چنین فرهنگی ما را در شناخت بهتر انواع خطوط و اصول و قواعد آنها، ابزار‌ها و ادوات کتابت، فن صحافی و تجلید، تزئینات نسخه‌های خطی، آداب و شیوه‌های کتاب و غیره، یاری خواهد نمود. اولین قدم در جهت تحقق این امر، تهیه صورتی جامع از امهات کتب رسائلی است که هر یک به نوعی حاوی اصطلاحات فنون مذکور است. بعد از آن، اقدام اصلی، مطالعه متون و شناسایی و استخراج واحد‌های واژگانی تخصصی یا به عبارت دیگر واحد‌های اصطلاح‌شناختی، از میان آنها است. بدین ترتیب بانکی از واژگان تخصصی فراهم می‌آید که اساس تدوین این فرهنگ قرار خواهد گرفت.