کتابخانه مجازی ادبیات

مقاله حاضر ضمن اشاره‌اي گذرا به محتوا و درونمايه عبهرالعاشقين نوشته روزبهان بقلي شيرازي (522-606) بر آن است که در گام نخست به تصويرپردازي و ساختارهاي تصويري روزبهان در اين اثر عرفاني بپردازد، سپس نقش اين تصاوير و شگردهاي بلاغي را در بازنمايي انديشه و ذهنيات روزبهان، و نيز نحوه ارتباط ميان آنها را مورد بررسي قرار دهد. حاصل اين پژوهش آن است که با توجه به ذهنيت استعاره‌گراي روزبهان، «قطب استعاري زبان» (به معناي فرايند تداعي‌ها و حرکت زبان بر محور شباهت) در نوشتار او غالب است و اين جنبه از زبان وي در ساخت‌هاي تشبيهي عقلي به حسي تا نمادهاي شخصي چندمعنا متجلي مي‌شود. بنياد آگاهي روزبهان در اين اثر که بر پايه «التباس» (پوشيدگي/ پوشيده‌شدن) نهاده شده است و بيانگر نوع ذهنيت و جهان‌بيني عرفاني اوست، بر سراسر اين اثر، و بر تمام ابعاد زبان استعاري او سايه افکنده است و از آنجا که طريقت روزبهان مبتني بر ديدار و يافت است، در اثر او خانواده استعاره‌هاي ديداري بر خانواده واژگان شنيداري غلبه دارد.

کتاب شرح شطحیات اثر شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از عارفان بزرگ قرن ششم هجری، است. از عنوان کتاب برمی‌آید که موضوع آن درباره شطحیات، سخنان شگفت و غریب عارفان است. هانری کربن، شرق‌شناس مشهور فرانسوی در سال 1344 هجری برای نخستین بار این کتاب را تصحیح کرد. نسخه‌هایی که وی برای تصحیح متن از آنها استفاده کرده عبارتند از: 1. نسخه کتابخانه شهید علی (استانبول) 2. نسخه کتابخانه ملا مراد (استانبول) 3. نسخه منطق الاسرار ببیان الانوار (کتابخانه آستان قدس) 4. دیوان حلاج چاپ ماسینیون. تلاش ارزشمند و والای کربن در شناساندن این متن ادبی ـ عرفانی به دوستداران و پژوهشگران، در خور ستایش است امّا متاسّفانه به دلایل فراوان از جمله اشتباهات عدیده کاتبان دو نسخه نخست، همچنین زبان دشوار و بیان پیچیده روزبهان، اشتباهاتی در تصحیح روی داده که خوانش متن را با مشکل مواجه ساخته است. بعلاوه، کتاب بدون تعلیقات و فهرست مطالب به چاپ رسیده است. هر چند طی جستجوهای گسترده و پس از گذشت حدود نیم قرن از تصحیح متن، متأسفانه نسخه معتبر دیگری از این کتاب یافت نشد امّا خوانش دقیقتر نسخه‌های موجود، استفاده از نسخه‌ها و کتابهایی که از متن شرح شطحیات را آورده‌اند، همچنین افزودن تعلیقات و فهرست‌های مناسب، به تصحیح پیراسته و شایسته کتاب کمک خواهد کرد.

یکی از آثاری که در طولِ تاریخ بارها استنساخ شده و نسخِ گوناگونی از آن به دست ما رسیده، غزلیات شمس اثر مولانا جلال الدین محمّد است. جامع‌ترین تصحیح موجود از این اثر، به حدود نیم قرن پیش برمی‌گردد که بدیع الزمان فروزانفر بدین کار همّت گمارده است. از میانِ نسخِ متعدّدِ غزلیات شمس ـ چه نسخه‌هایی که فروزانفر در اختیار داشته و معرفی کرده و چه نسخه‌هایی که در دسترس ایشان نبوده است ـ تا اواخر قرن نهم، 12 نسخه، ترقیمه دارد. در این تحقیق، اجزایِ مختلفِ این ترقیمه‌ها اعم از زبانِ ترقیمه، تاریخِ کتابت، نامِ کاتب و... مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین کارهایی که در زمینه نسخه‌شناسی بایسته است، ارائه تصاویر ترقیمه‌ها به مخاطبان است؛ هرچند این مسأله در فهرست نگاری نسخ خطّی تا به امروز رعایت نشده است. در این پژوهش پس از بررسی دقیق اجزای مختلف ترقیمه‌ها به نکاتی دست یافتیم که پیش از این مغفول مانده بود؛ از آن میان می‌توان به ترقیمه نسخه قره حصار اشاره کرد که اختلاف‌هایی در خواندن تاریخ این ترقیمه وجود داشت؛ امّا به کمک شواهد درونی و بیرونی تاریخ صحیح ترقیمه استخراج شد و از این طریق قدیمی‌ترین نسخه ترقیمه‌دار، مشخص و معرفی گردید.

موضوع ولايت، يکي از محوري‌ترين مباحث عرفان اسلامي است که در پرتو آن مسائل اساسي ديگري نظير توحيد، نبوت، حقيقت محمديه و ... مطرح و شرح داده مي‌شود. از دوران آغازين عرفان اسلامي تاکنون، اهل عرفان با استناد به آيات و احاديث اهل بيت (ع) به شرح و تبيين مباحث ولايت پرداخته‌اند. ميرزا ابوالقاسم راز شيرازي (م 1286 ه. ق) عارف شيعي قرن سيزدهم، از جمله کساني است که در تشريح مباحث ولايت نقش بسزايي داشته است. در اين نوشتار، ابتدا به طور اجمال به سير ولايت‌پژوهي در عرفان اسلامي پرداخته و به دنبال آن گزارشي کوتاه از آثار اين عارف بزرگ ارائه گرديده است. سپس از اهميت و فايده اين بحث در عرفان سخن به ميان آمده است. آن گاه ضمن بررسي معنا و مفهوم ولايت، به بيان تقسيم‌بندي‌هاي گوناگون آن و نيز مباحث مرتبط با آن نظير توحيد، نبوت و حقيقت محمديه پرداخته شده و در ادامه، شيوه ارتباط با صاحبان ولايت با عنوان «اصل مرابطه» مطرح شده و در پايان بحث نسبت معنوي ـ که حاصل و نتيجه پيوند با مقام ولايت است ـ عنوان شده است.