میرزا هادی سمرقندی (1246- 1309ق/1830- 1891م) از شاعران صاحب دیوان قرن سیزدهم و نیمه نخست قرن چهاردهم قمری/ قرن نوزدهم میلادی در ماوراءالنهر است. دوران زندگی این شاعر عزلتپیشه، مصادف با فرمانروایی خانهای قنقرات در خوارزم، منغیت در بخارا، مینگ در خوقند و پادشاهان قاجار در ایران است. درباره زندگی و شعر این شاعر نازکخیال اقوال متناقض، بل نادرستی در منابع مؤلف در آسیای میانه قرن بیست نوشته شده و از این طریق به منابع اندکشمار تألیف شده در ایران نیز راه یافته است. در این مقاله برای نخستین بار، زندگی و شعر میرزا هادی سمرقندی بر مبنای منابع دست اول آسیای میانه، بررسی و تحلیل و در سه بخش تنظیم شده است: 1- مقدمه و پیشینه تحقیق؛ 2- زندگینامه هادی سمرقندی؛ 3- نقد و بررسی دیوان میرزا هادی.
این نوشتار به منظور آشنایی مخاطب با تنی چند از سخنوران تاجیک، زندگی آنها و جایگاهشان در محیط ادبی و اجتماعی به طبع رسیده این مطالب را شامل میشود: نگاهی به ادبیات تاجیک"، "تمکین بخارایی"؛ "علامه عینی و ادبیات فارسی تاجیک"؛ "ارزشمندترین اثر علمی علامه عینی"؛ "فاجعه شاعر"؛ "پیرو، پیرو کیست"؛ "بزرگواری بیهمتا"؛ "مردی از تبار فردوسی"؛ "میرو، میرو، هم سید و هم شکر"؛ "ستاره پامیر"؛ "سراینده چارگوهر"؛ "چهره شیخ عطار در قمل بهمنیار"؛ "پدرود و هزاره دوم... پدرود اسکندر"؛ "شعر فارسی تاجیکی در سال نو"؛ "ادبیات امروزه تاجیک".
این کتاب دربرگیرنده پنج نوشتار درباره زبان، ادب و فرهنگ تاجیکستان میباشد. در مقدمه کتاب به اختصار مطالبی در خصوص سرزمین و مردم تاجیک بیان شده و همچنین نگاهی گذرا به تاریخ تاجیکستان انداخته شده است. عناوین نوشتارهای کتاب بدین ترتیب است: نگاه عمومی به ادبیات تاجیکی سده بیستم، سرنوشت فارسی تاجیکی ماوراءالنهر در سده بیستم، از معارفپروری تا به چنگیزپرستی، نوشتههای صدر ضیا و اهمیت تاریخی آنها، صدرالدین عینی روشنگر بزرگ تاجیک.
ماوراءالنهر به لحاظ جغرافیایی در کجا قرار دارد، چه محدودهای را شامل میشود و چه پیوندهای فرهنگی، تاریخی و اسطورهای با فرهنگ و تمدن ایرانی دارد؟ این کتاب با بررسی شعر فارسی ماوراءالنهر قرن بیستم در پی طرح چنین سؤالاتی و پاسخگویی به آنهاست. کتاب حاضر ضمن اینکه بیانگر وضعیت شعر فارسی ماوراءالنهر در قرن بیستم با تکیه بر دو محیط ادبی خوقند و خوارزم است، از دلمشغولیهای جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی گذشته و حال این سرزمین خالی نبوده و شرح مفصلی از جایگاه رفیع فرهنگ و تمدن ایرانی در ماوراءالنهر ارائه میدهد. نویسنده کتاب کوشیده نگاه نوستالژیک شعر فارسی ماوراءالنهر نسبت به فرهنگ و تمدن ایرانی را برای مخاطب مکشوف کند و بنابراین روایتی ادیبانه از گسست و مهجوریت این میراث عظیم نسبت به مام میهن نیز به شمار میرود.
نذرالدین فرزند باباجان متخلص به میرزا هادی سمرقندی (1246-1309 هجری قمری) از شاعران صاحب دیوان ماوراء النهر است. دوران زندگی این شاعر عزلت پیشه، مصادف با سلطنت قاجار در ایران است. سمرقندی برای تحصیل روانه بخارا گردید و در خوشنویسی نیز مهارت کسب کرد. سمرقندی شاعر غزل است و در دیوان وی 77 غزل ثبت شده است. آن گونه که از دیوان او بر می آید به عرفان و اندیشه های صوفیانه دلبستگی دارد و دین و عرفان دو عنصر اساسی جهان بینی او به شمار می آیند. به طور مشخص در دیوان هادی سمرقندی، تاثیر مستقیم حافظ شیرازی، صائب تبریزی و بیدل دهلوی به چشم می خورد. وجه تمایز این دیوان با آثار شاعران دیگر روزگارش آن است که حتی یک بیت در مدح شاه یا امیری مشاهده نمی شود. او که چندین سال به عنوان منشی درباری مشغول به کار بود، در میانسالی برای دوری از آشوب و فتنه های درباری به زادگاه خویش بازگشت و به تعلیم و تربیت فرزندان زادگاهش پرداخت. کتاب پیش رو به کوشش و با مقدمه، تحشیه و فهارس ابراهیم خدایار (1345 - ) دانشیار و استاد دانشگاه و توسط مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس در سال 1386 به چاپ رسیده است.