کتاب “بررسی تاریخ ماد” اثری ارزشمند و پژوهشی گرانسنگ از محمدعلی خنجی میباشد. نام کامل این کتاب “بررسی تاریخ ماد و منشا نظریه دیاکونف” میباشد. مطالب این کتاب دارای دو وجهه میباشند. نخست آنکه مخاطب پس از مطالعه آن با تاریخ سلسله مادها آشنا شده و از کم و کیف تاریخ اجتماعی و سیاسی این دودمان تاریخی آگاه میگردد. دیگر آنکه کتاب حاضر همانگونه که از نام دوم آن پیداست، یک نقد و بررسی فوقالعاده در باب کتاب معظم و مشهور تاریخ ماد به قلم دیاکونف میباشد. کتاب دیاکونف تا امروز کاملترین و مهمترین شناخت و بررسی تاریخ سلسله ماد است و کتاب حاضر نیز نقد و تحلیل و حتی به نوعی تکملهای بر این کتاب شهیر محسوب میگردد.
شاهنشاهی ایران مجموعهای از شاهنشاهیهای ایرانی یا ایرانی زبان است که بر فلات ایران، سرزمین مادری ایرانیان و آسیای غربی، آسیای جنوبی و مرکزی و منطقه قفقاز فرمانروایی میکردهاند. با شکست آشوریان از مادها و شکلگیری شاهنشاهی ماد، پایههای نخستین شاهنشاهی آریاییتباران در ایران بنا نهاده شد. شاهنشاهی ایران در گستردهترین حالت خود مربوط به شاهنشاهی هخامنشی و در زمان داریوش و خشایارشا است که به صورت پادشاهی متحد از منطقهای در استان فارس در ایران امروز برخاست. پس از سالها فرمانروایی تیموریان و تشکیل حکومتهای کوچک و بزرگ که عمده آنها فرهنگ ایرانی را بازمینمایاند، صفویان فرمانروایی گستردهای را شکل داد که میتوان از آن به عنوان یکی از دودمانهای شاهنشاهی ایران نام برد و پس از دورههای گوناگون حکومتهای ملوک الطوایفی و پس از سالها توانستند دوباره ایران متحد را بنا نهند....
دین زرتشت و نقش آن در جامعه ساسانیان، تألیف فرشته عبدالهی، همانطور که از نامش پیداست به بررسی جایگاه دین زرتشت و دستگاه حکومتی ساسانیان اختصاص دارد. مؤلف با روش توصیفی و با استناد به برخی آثار تاریخی و کتابهای پژوهشگران در این زمینه، متن خود را نگاشه است. کتاب از نظر ساختار بر دو قسمت است که هر قسمت نیز بخشهایی دارد. در قسمت نخست که مشتمل بر هشت بخش است، ابتدا در دو بخش، زندگی زرتشت (زمان و مکان او) و تصویری از او از پرتو دیدگاههای سنتی ارائه گردیده است. دو بخش دیگ، قدیمیترین بناهای مذهبی بهجای مانده از زرتشتیان و بنای دخمهها را مورد توجه قرار داده و در چهار بخش دیگر آن، مطالبی چند درباره عقاید دینی مادها، هخامنشیان و رسالت وی، محل و تاریخ ظهور زرتشت و تأثیر او بر اقوام مختلف از نظر گذرانده شده است. در قسمت دوم که دوازده بخش دارد، موضوع اصلی کتاب، یعنی نقش دین زرتشت در جامعه ساسانی بررسی گشته است. نقش دین زرتشت در شکلگیری جامعه ساسانی و پیوند این جامعه با دین زرتشت و انگیزه شاپور اول از اجازه دادن به مانی جهت تبلیغ کیش خود، موضوع سه بخش نخست است. نگاهی به عملکرد و نقش دولتمردانی همچون کرتیر، تنسر و نرسی و مواجهه با کیش زرتشت و کارهای آنها جهت گسترش آن و همچنین چگونگی پذیرش دین و باورهای مذهبی بهوسیله پادشاهان ساسانی، محتوای چهار بخش بعدی را تشکیل میدهد. نویسنده در بخشهای هشتم تا یازدهم، نقش روحانیون زرتشتی در جامعه ساسانی، ظهور مزدک و آیین مهرپرستی و زروانیسم در این دوران و چگونگی مواجهه ساسانیان با این گرایشهای جدید را بررسی کرده است. آخرین بخش این قسمت، به بررسی فرهنگ و تمدن در جامعه زرتشتی ساسانیان و تلاش شاهان این خاندان جهت رشد و بالندگی فرهنگ و تمدن ایران در این دوره اختصاص دارد.
این کتاب چاپ سوم پژوهش مستشرق روسی م.م.دیاکونوف درباره تاریخ و تمدن اشکانیان است که در ده فصل تدوین شده است .فصول اولیه به بررسی چگونگی تاسیس و تداوم حکومت سلوکیان و ارتباط و درگیریهای پادشاهان این سلسله با حکومت "یونانی باختری"و "پارتها" اختصاص یافته و فصلهای بعدی درباره تاریخ سیاسی و نظامی دودمان پارت و اوضاع داخلی و روابط با روم، و فرهنگ و چگونگی تاسیس و انقراض امپراتوری اشکانیان است .عناوین فصلهای دهگانه کتاب عبارتاند از1 : میراث اسکندر، 2 تاسیس امپراتوری سلوکیان، 3 آنطیوکوس سوم، 4 سلوکیان و پارتها، 5 پادشاهی "یونانی باختری"، 6 امپراتوری جهانی پارت، 7 روم و پارت، 8 دولت و کشور پارت در آغاز تاریخ میلادی، 9 انقراض پادشاهی پارت، 10 فرهنگ ایران در عهد پارتیان .صفحات پایانی کتاب به تعلیقات و فهرست اعلام و عکسهایی از آثار تاریخی و باستانی مربوط به دوره اشکانی اختصاص یافته است .
یعتبر هذا الکتاب من المؤلفات النادرة فی المکتبة العالمیة، اذ صدر لأول مرة عام 1935 فی مدینة لینینغراد و شمل اللوحات التصویریة المرسومة حسب طریقة المنمنمات الدقیقة، و فیها عکس الرسامون بعض ملامح المؤلف التاریخی لشاه نامی. یمتاز هذا الکتاب بالدقة العلمیة والمرجعیة التاریخیة الموثقه و هو الاول من نوعه فی المکتبة الغربیة. و یفید هذا الکتاب کافة الطلاب الدارسین فی کلیات الفنون التشکیلیة والعاملین فی المجالات الفنیة الابداعیة و کافة المهمین بتاریخ الادب و الفن القدیمین.