کتابخانه مجازی ادبیات

بخش اعظم اصطلاحات ادبی مندرج در این فرهنگ حاصل چندسال کار تدریجی ولی وقت‌گیر و توان‌فرسا روی تطبیق اصطلاحات سنتی رشته‌های بدیع، معانی ،بیان، عروض و قافیه و نیز تجوید و دستور فارسی و انگلیسی می‌باشد. معادل‌های مربوط به هر اصطلاح در هر یک از رشته‌های فوق با مراجعه متعدد و پیاپی به منابع ذیربط اعم از متن یا فرهنگ تخصصی به فارسی و انگلیسی و مقابله و مقایسه حتی‌الامکان دقیق تعاریف، معانی و مثال‌های مربوط به آن اصطلاح به دست آمده است.

یکی از مشکلات اساسی که در زبان فارسی وجود دارد، کلمه‌های هم‌تلفظ یا واژه‌های هم‌صوت است؛ برای مثال کلمه «باغی» به معنای سرکش و نافرمان و کلمه «باقی» به معنای پایدار و جاوید. این مسئله سبب به‌وجودآمدن غلط املایی می‌شود. با توجه به این نیاز در جامعه، نویسنده این کتاب را با عنوان «فرهنگ واژه‌های هم‌صوت» به نگارش درآورده است.

نظامي از جمله شعراي مشهور در تركيب‌سازي است. از ميان واژگاني كه در خمسه براي آفريدن تصاوير بكر مورد توجه قرار گرفته نام آلات و اصطلاحات مربوط به موسيقي است. نظامي ضمن آشنايي كامل با ابزار و اصطلاحات موسيقي، آنها را در سه زمينه بزم، رزم و مسايل عرفاني و زاهدانه ـ متناسب با محتواي هر يك از مثنوي‌هاي خمسه ـ به‌خوبي به كار گرفته است. در مخزن‌الاسرار اين ابزار در خدمت زهد و عرفان قرار گرفته‌اند، حال آنكه محتواي بزمي خسرو و شيرين ايجاب مي‌كند تركيبات در خدمت بزمها و عاشقانه‌ها باشد. همچنين از آنجا كه ليلي و مجنون داستان عشقي نافرجام است اين ابزار براي بيان لحظات درد آلود و اندوهبار دو عاشق به كار رفته‌اند، از سوي ديگر چون هفت پيكر دنيايي هوس آلود را مصور مي‌كند، بنابراين ابزار موسيقي، هوس و شور و تمايلات نفساني را به اوج مي‌رسانند. در شرفنامه نيز كه داستان كشورگشايي‌هاي اسكندر است، موسيقي رزمي كاربرد بيشتر و بهتري دارد. نظامي در اقبالنامه دوباره مجال پيدا مي‌كند مانند مخزن‌الاسرار به اخلاق بگرايد و موسيقي را به خدمت مضامين حكمي درآورد بنابراين نظامي با مهارتي كه از خود به خرج داده با اين ابزار متناسب با موضوع تصاويري بكر آفريده است.

در تاریخ ادبیات ایران هیچ شاعری در ضمن سروده‌های خود، به اندازه نظامی به بایدها و نبایدهای شعر و شاعری توجه نشان نداده است و پایبندی او به این آرا در مخزن الاسرار بیش از دیگر منظومه‌هاست. شاعر جز در مواردی نادر، به تمام آنچه خود در باب شعر و شاعری گفته، التزام داشته است. با توجه به آنچه در این خصوص پیشنهاد می‌کند، می‌توان او را نخستین شاعری دانست که در زمینه شعر و شاعری به صدور بیانیه اقدام کرده است. او در بیانیه‌اش شاعران را به ترک تعلق، ریاضت کشی و دین ورزی، وقت شناسی در سرودن شعر، تازه‌گویی و گزیده‌گویی و دیرپسندی توصیه می‌کند و از کهن پیشگان و حسودان، دروغ، هجو و سرقت مضامین دیگران بر حذر می‌دارد و ضمن برتر شمردن سخن منظوم بر منثور، و غیرقابل ترجمه دانستن شعر، و تاکید بر آراستگی و ویرایش آن می‌گوید: باید از شعر فروشی پرهیز کرد، اما خریدار شایسته سخن را از دست نداد.