در تاریخ ادبیات ایران هیچ شاعری در ضمن سرودههای خود، به اندازه نظامی به بایدها و نبایدهای شعر و شاعری توجه نشان نداده است و پایبندی او به این آرا در مخزن الاسرار بیش از دیگر منظومههاست. شاعر جز در مواردی نادر، به تمام آنچه خود در باب شعر و شاعری گفته، التزام داشته است. با توجه به آنچه در این خصوص پیشنهاد میکند، میتوان او را نخستین شاعری دانست که در زمینه شعر و شاعری به صدور بیانیه اقدام کرده است. او در بیانیهاش شاعران را به ترک تعلق، ریاضت کشی و دین ورزی، وقت شناسی در سرودن شعر، تازهگویی و گزیدهگویی و دیرپسندی توصیه میکند و از کهن پیشگان و حسودان، دروغ، هجو و سرقت مضامین دیگران بر حذر میدارد و ضمن برتر شمردن سخن منظوم بر منثور، و غیرقابل ترجمه دانستن شعر، و تاکید بر آراستگی و ویرایش آن میگوید: باید از شعر فروشی پرهیز کرد، اما خریدار شایسته سخن را از دست نداد.
مخزن الاسرار یک مثنوی حکیمانه ـ عارفانه است که به زبانی استوار و سخت هنرمندانه سروده شده و شاعر تعهدی در بیان اسرار عرفان به زبان شعر نو زمان دارد و حکایتهای کوتاه و رمزناک از زبان جانوران و انسانها را به بیت مقاله آخر کتاب افزوده است تا بتواند اندیشههای عارفانه و حکیمانه خویش را در این کتاب بیان کند. این کتاب دربرگیرنده گزیدهای از این مثنوی حکیمانه است که با مقدمهای در زندگی و آثار نظامی و همچنین شرح ابیات آورده شده است.
نظامی مانند اغلب اساتید باستان از تمام علوم نقلی و عقلی بهرهمند و در علوم ادبی و عربی کامل عیار و در وادی عرفان و سیروسلوک راهنمای بزرگ و در عقاید و اخلاق ستوده و پایبند و استوار و سرمشق فرزندان بشر بوده و در فنون حکمت از طبیعی و الهی و ریاضی دست داشته است. شرفنامه را حکیم نظامی به نام ملک نصرتالدین ابوبکر سلجوقی فرزند اتابک محمد جهان پهلوان که بعد از کشته شدن قزل ارسلان عم خود در آذربایجان و عراق بیست سال سلطنت کرده، منظوم داشته است. این کتاب پنجمین مثنوی از پنج گنج نظامی است.
کنایه واژهای عربی است که در زبان فارسی نیز به کار میرود. هر گاه کلمه یا کلام طوری بیان شود که افزون بر معنی لفظی و حقیقی، معنای پوشیدهای نیز داشته باشد و مقصود همان معنای دوم مجازی باشد، از صنعت کنایه استفاده شده است. این کتاب از دو بخش عمده تشکیل میشود: گفتارهای تحلیلی درباره کنایه و فرهنگ کنایات. بخش اول شمال دیباچهای بر علم بلاغت، پیشگفتاری انتقادی ـ تحلیلی درباره پیشینه کنایه، تعریف و شرح کنایه، گفتاری پیرامون کنایه و استعاره تمثیلی، بحثی درباره بلاغت و کاربرد کنایه در ادبیات فارسی با عنوان «چرا کنایه»، تقسیمبندیهای کهن کنایه، کنایه در قلمرو زمان، ژرفاشناسی کنایه و .... است. بخش دوم فرهنگ الفبایی نمونههای متعددی از کنایات فارسی است که در حوزه شعر و نثر فارسی وارد شدهاند.
نظامي از جمله شعراي مشهور در تركيبسازي است. از ميان واژگاني كه در خمسه براي آفريدن تصاوير بكر مورد توجه قرار گرفته نام آلات و اصطلاحات مربوط به موسيقي است. نظامي ضمن آشنايي كامل با ابزار و اصطلاحات موسيقي، آنها را در سه زمينه بزم، رزم و مسايل عرفاني و زاهدانه ـ متناسب با محتواي هر يك از مثنويهاي خمسه ـ بهخوبي به كار گرفته است. در مخزنالاسرار اين ابزار در خدمت زهد و عرفان قرار گرفتهاند، حال آنكه محتواي بزمي خسرو و شيرين ايجاب ميكند تركيبات در خدمت بزمها و عاشقانهها باشد. همچنين از آنجا كه ليلي و مجنون داستان عشقي نافرجام است اين ابزار براي بيان لحظات درد آلود و اندوهبار دو عاشق به كار رفتهاند، از سوي ديگر چون هفت پيكر دنيايي هوس آلود را مصور ميكند، بنابراين ابزار موسيقي، هوس و شور و تمايلات نفساني را به اوج ميرسانند. در شرفنامه نيز كه داستان كشورگشاييهاي اسكندر است، موسيقي رزمي كاربرد بيشتر و بهتري دارد. نظامي در اقبالنامه دوباره مجال پيدا ميكند مانند مخزنالاسرار به اخلاق بگرايد و موسيقي را به خدمت مضامين حكمي درآورد بنابراين نظامي با مهارتي كه از خود به خرج داده با اين ابزار متناسب با موضوع تصاويري بكر آفريده است.