کتابخانه مجازی ادبیات

در این کتاب فارسي - انگليسي / انگليسي - فارسي تذهيب ؛ خط ؛ صحافي ؛ كاغذ ؛ رنگ و مركب واژه نامه ي نسخه شناسي و كتاب پردازي كه حاصل چهار سال دست و پنجه نرم كردن با واژگان اين رشته است از دو بخش انگليسي به فارسي و فارسي به انگليسي تشكيل شده است . منابع مورد استفاده در تدوين واژه نامه در ميان اين دو بخش آمده است . مقدمه ي كتاب ويژگي ها و مسايل مربوط به واژه نامه و روش تدوين آن را در بر دارد و راهنماي استفاده از واژه نامه شيوه ي بهره گيري از آن و نشانه هاي به كار گرفته در آن را شرح مي دهد . كتاب پردازي صناعتي است كه طي آن كتابي آماده ي استفاده و عرضه به خواننده مي شود . دراين حرفه كارهايي انجام مي گيرد از قبيل رنگ سازي ، صحافي ، خوش نويسي و تذهيب . مجموعه اين اعمال به دست هنرمندان چيره دست متني را در قالبي دلپسند و زيبا در دسترس علاقه مندان مي گذارد .

ایرج افشار (۱۶ مهر ۱۳۰۴ تهران - ۱۸ اسفند ۱۳۸۹ تهران) پژوهشگر فرهنگ و تاریخ و ادبیات فارسی، ایران‌شناس، کتاب‌شناس، نسخه‌پژوه، نویسنده و استاد دانشگاه بود. افشار سابقه تدریس در دانشگاه‌‌های داخل و خارج کشور از جمله: دانشگاه برن (سوئیس)، دانشگاه ساپورو (ژاپن) و دانشگاه تهران را داشت. مقالات و پراکنده‌هایی که در این کتاب آمده، نوشته‌ها و یادداشت‌هایی است که اغلب آنها به طور قلم‌انداز در سفرهای ایشان از سال 1331 به بعد نوشته شده و بسیاری از آنها در مجله‌های «یغما» و «راهنمای کتاب» چاپ شده است. در واقع می‌توان این کتاب را به نوعی از ایران‌شناسی دانست و در این مجموعه گوشه‌هایی از آن گفته شده است.

این مقاله به بررسی روش‌های سطراندازی، مسطر و چگونگی صفحه‌آرایی در نسخه‌های اسلامی ـ عربی می‌پردازد. منظور از نقش مسطر سطر یا سطرهای رسم شده بر روی بوم‌کار (کاغذ یا ورق پوستی) به صورتی است که امکان منظم و مستقیم نوشتن را برای کاتب فراهم می‌آورد و در رسم آرایه‌ها و نقش کوبی بر روی جلد نیز کاربرد داشته است. نقش مسطر نشان‌دهنده اندیشه صفحه‌آرایی کاتب است و برای پژوهندگان نسخه‌های خطی محسوس‌ترین نشانه نظم بخشیدن به فضای صفحه است. تعداد سطرها و فاصله سطر یا واحد سطر‌اندازی و ارتباط میان پهنا و ارتفاع سط نوشته تصادفی نیست و بررسی دقیق همه این عناصر امکان فهم بهتر ذهنیت زیبایی‌شناختی کاتب را فراهم می‌آورد. کاتبان برای سطراندازی به گونه‌ای که علائم قابل رؤیت بر روی بوم مار باقی بماند از مداد و مرکب و برای سطراندازی‌های برجسته از قلم نوک آهنی، ناخن، مسطر یا روس تاکردن ورق استفاده می‌کرند. مسطرها به عنوان رایج‌ترین وسیله برای ایجاد اثر خطوط راهنما دارای طرح‌های گوناگون و گاه پیچیده بودند. کاتبان مسلمان از نخستین سده هجری از نقش مسطر بهره برده‌اند و احتمالاً از آغاز سده دوم هجری شیوه‌های پیچیده‌ترنقش مسطر را فرا گرفتند و خیلی زود در صفحه‌آرایی‌های پیشرفته تبحر یافتند. در بررسی صفحه‌آرایی‌ها علاوه بر نوشته، حاشیه‌ها و آرایه‌ها و روابط اجزای مختلف را با یکدیگر باید در نظر گرفت. نمونه‌های بررسی شده نشان‌دهنده اهمیت ساختار هندسی در صفحه‌آرایی است. کاتبان به تناسب و توازن توجه داشته‌اند. میان اندازه سطح نوشته و اندازه صفحه نسبت‌های هندسی وجود داشته است و کاتبان حرفه‌ای این نسبت‌ها را به خوبی ارزیابی می‌کردند و از ابزارهای عملی و نظری لازم برای فضاسازی اندازه نوشته استفاده می‌نمودند. آرایش سطرها، مانند استفاده از سطرهای ممتد یا نگارش اشعار در دو ستون یا بیشتر و سطرهای مورب، تغییر قلم و سبک خط، تعداد سطرها و حاشیه‌ها و استفاده از مسطرهای ویژه از جمله رهیافت‌های صفحه‌آرایی است که در این مقاله مطرح شده است.

در این مقاله سیر تاریخی جزوبندی در نسخ خطی در جهان‌ اسلام براساس نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه ملی فرانسه‌ (پاریس) بررسی می‌شود.