کتابخانه مجازی ادبیات

مطبوعات یکی از رسانه های عمومی و همگانی است که می تواند یکی از عوامل مهم اشاعه فرهنگ ملی به شمار برود البته با این شرط که اگر از فرهنگ بیگانه چیزی را وام می گیرد، آن را با معیارهای فرهنگ و ویژگی های تاریخی جامعه سازگار کند. به این ترتیب می تواند عاملی مهم در نشر زبان شمرده شود. پرداختن به محتوای کمی و کیفی مطبوعات از این حیث وظیفه امور پژوهش های فرهنگی مرکز مطالعات شورای عالی فرهنگ است که پنج مجله پرتیراژ را برای این کار برگزیده است. مختصات کمی و کیفی مطالب مجلات اطلاعات بانوان، زن روز، تماشا، اطلاعات هفتگی و جوانان امروز در این مختصر سنجیده شده. در بررسی کیفی، کاربرد واژه های مرکب و انواع آن مورد تحقیق قرار گرفته و بررسی کمی مجلات نیز به این نحو بوده که ابتدا شناسنامه هر مجله ارائه شده و از لحاظ واحدهای موضوعی هنری و ادبی و واحدهای موضوعی گوناگون، عکس و طرح، آگهی، سطح مصور و سطح نوشته درصدیابی شده و برای هر سال مجله، جداولی جداگانه تهیه گردیده است. این تحقیق را محمدرضا محمدی و اکبر ملکیان انجام داده و حسن آلفونه آن را ویرایش کرده است.

در پژوهش حاضر مؤلف پس از تبیین مبنای نظریه «نسخه خطی اسلامی» بر پایه کاربرد خط عربی، که در زبان‌های مختلف دنیای اسلام برای نسخه نویسی‌ به کار رفته است، نسخه‌های خطی اسلامی را دارای خصوصیتی می‌داند که بیش از هرچیز بر مبنای یک فرهنگ کتابی مشترک در تمامی جهان اسلام استوار است. این خصوصیت‌ بیش از همه بر پایه ارزش‌های مربوط به کتاب در اسلام، آشکار می‌گردد. وی می‌کوشد از طریق نسخه‌شناسی تطبیقی، به برخی خصوصیات مشترک روش‌ها و کارمایه‌های به کار رفته در فرهنگ نسخه‌نویسی جهان اسلام دست یابد، و برای نیل به این‌ مقصود، بیش از یکصد نسخه خطی اسلامی متعلق به کتابخانه پاپ‌ها در واتیکان و کتابخانه ملی فرانسه را مشتمل بر قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی عربی با منشأ اسپانیایی و شمال‌ آفریقایی را مورد بررسی قرار داده است. این نمونه‌ها به قرآن‌های خطی و نسخه‌های غیر قرآنی، نوشته شده بر روی ورق پوستی و کاغذ تقسم می‌شوند و به ترتیب تاریخ ذکر می‌گردند. قرآن‌های خطی از نظر بوم خط، جزوبندی، سطر انداز، قطع و سطح نوشته، سطرهای متن، رقم جزوها و رکابه‌ها و نسخه‌های خطی غیر قرآنی بر روی کاغذ با تقسیم‌بندی زمانی از نظر کاغذ مرکب‌ها، روش‌ها و عادات نوشتاری بررسی‌ گردیده‌اند. سپس نیز چند نسخه خطی فارسی نیز به‌ویژه از نظر رابطه متن‌ با صفحه‌بندی و سطر اندازی مورد تحلیل قرار گرفته است. مؤلف در پایان به بررسی دو حوزه بزرگ و متمایز شرق و غرب در نسخه‌شناسی‌ اسلامی و تفاوت‌های آنها از نظر روش و مواد به کار رفته در تولید کتاب می‌پردازد، و تماس نسخه‌شناسی اسلامی و عبری در غرب را محدود به منطقهء تولد و اسپانیا می‌داند.

نسخه نوعی کتاب است که از «جزو» تشکیل می‌شود و لذا شامل کتاب‌های طوماری و آکاردئونی نمی‌شود.سابقه نسخه‌ بسیار قدیم است اما اهمیت آن پس از ابداع صنعت چاپ‌ معلوم شده است زیرا که از آن پس دیگر کتاب را با دست عرضه‌ نکردند. شناسایی نسخه خطی به لحاظ سهمی که در روشن شدن‌ تاریخ سیاسی و فرهنگی دارد، اهمیت یافته است. اما نسخه‌شناسی‌ که علمی تازه است به روشن شدن مشخصات نسخه (تاریخ، محل، کاتب، مواد و غیره) کمک می‌کند. در این رشته از علوم فیزیک و شیمی مخصوصا برای تعیین تاریخ و محل کتابت و بازیابی‌ خط‌های محو شده و قرائت خطوط استفاده می‌شود. البته در این جا عمدتا به نسخه‌های خطی شرقی توجه می‌شود و از میان خطوط رایج، برخط عربی که خط غالب و عمده بوده است، تأکید می‌گردد.

در این مقاله سیر تاریخی جزوبندی در نسخ خطی در جهان‌ اسلام براساس نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه ملی فرانسه‌ (پاریس) بررسی می‌شود.