تاریخ شعری صناعتی ادبی است که شاعر در آن، تاریخ وقوع حوادث و وقایع مهم و تلخ و شیرین را با ماده تاریخی مناسب ضمن یک یا چند بیت خود میآورد. این صنعت زیبای شعری در اشعار برخی از علمای شیعه، در دو قرن اخیر به گونهای جذاب و زیبا دیده میشود. این گفتار مناسبتها و مضامینی که در برهه زمانی یادشده در شعر علمای شیعه به صورت ماده تاریخ شعری وارد شده و نیز محاسبه ماده تاریخها و به ویژه برخی تاریخهای شعری پیچیده و معماگونه و خطای محاسبه بعضی از آنها را توضیح میدهد و در نهایت به بیان زیباییهای این گونه اشعار میپردازد.
مشارب الاذواق شرح قصیده خمریه ابن فارض مصری است در بیان محبّت، از عارف کبیر قرن هشتم هجری امیر سید علی همدانی ملقب به علی ثانی با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی به زبان فارسی. ابن فارض را قصیدهای است تائیه به نام نظم السلوک که در آن از علوم دینی و معارف الهی و سیر و سلوک و ذوق خود و کاملان اولیاء و بزرگان عرفا فراوان گرد آمده است. آن قصیده 765 بیت است. ابن فارض در آن قصیده عشقش را به جمال محبوب بیان کرده است. بر آن قصیده، شرحهای گوناگون فارسی و عربی نوشته شده است؛ مشارق الدراری به زبان فارسی و منتهی المدارک به عربی از سعیدالدین فرغانی، کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدّرّ عزدالدین محمود کاشانی معروف به شرح شیخ عبدالرزاق کاشانی، شرح رکنالدین شیرازی و دو شرح دیگر از شاگردان سعیدالدین فرغانی از جمله این شروح هستند. اما قصیده میمیه خمریه وی از قصاید مشهور خمریات است که در کتابها و سخنان بزرگان متداول و مشهور است و بر آن شروحی نوشته شده که مشهورترین و بلکه برترین و نخستین آنها به فارسی مشارب الاذواق امیر سید علی همدانی و دیگری لوامع ملا عبدالرحمن جامی است. امیر سید علی همدانی مشارب الاذواق را در شرح الفاظ و عبارات و کشف رموز و اشارت این قصیده نوشته شده و در آن شراب محبت را که مطلوب نهایی است، به عالیترین اسلوب و زیباترین نظم بیان داشته است.
قصیده تائیه دعبل بن علی خُزاعی، بلندترین شعر دعبل خزاعی شاعر شیعی قرن دوم و سوم در ستایش اهل بیت و بیان فضائل، خلافت، ولایت و مصائب ایشان سروده است. او این شعر را در محضر امام رضا(ع) خواند،امام از شعر او تمجید کرد و به او پاداش داد. برخی شمار ابیات را تا ۱۳۰ بیت نوشتهاند. قصیدههای مهم را در ادبیات عرب بر مبنای قافیه مینامند مانند میمیه فرزدق. از این رو، این قصیده دعبل را تائیه نامیدهاند. دعبل حدود ۱۵ قصیده و قطعه شعر با قافیه «ت» سرود و طولانیترین و مهمترین قصیدهاش نیز با همین قافیه است. این قصیده در کتابها با نام «التائیه الکبری» و «التائیه الخالده» نیز نامگذاری شده است. نام دیگر این قصیده، «مدارس آیات» است که گفتهاند این نامگذاری از خود دعبل است. چون این عبارت در یکی از بیتهای قصیده آمده، دعبل آن را بدین عنوان نامیده است.
ابن ابي الحديد، دانشمند بزرگ و نامي اهل تسنن قرن هفتم هجري، هفت چكامه زيبا در مدح علي عليه السلام سروده است كه به قصايد علويات سبع شهرت دارد. شاعر در اين قصايد به گونهاي چهره پر فروغ آنحضرت را به تصوير كشيده كه در وصف نميگنجد. در اين نوشتار با ذكر نمونههايي از ابيات اين قصايد به تبيين و نقد و بررسي اهم موضوعاتي كه شاعر در اين اشعار درباره مقام شامخ علي عليه السلام مطرح كرده، پرداخته شده و دورنمايي از چهره تابناك اين ابر مرد هميشه تاريخ جهان از خلال اين قصايد به نمايش گذارده شده است
اثر ادبی همواره محصول و مولود حیات و محیط اجتماعی است. «رمان» به عنوان نوع غالب معاصر، ویژه جامعه بورژوازی و قهرمان نقشآفرین آن یک فرد عادی و غالباً از طبقه متوسط است. رمان، بسیار دقیقتر از هر قالب ادبی دیگر میتواند مسأله واقعیت را مطرح سازد و نجیب محفوظ به عنوان یک رماننویس برجسته، با نگارش رمانهای اجتماعی، سعی در بیان واقعیتهای اجتماعی جامعه مصر داشته است. رمان «رقاق المدق» محصول همین دوره است. محفوظ کوچه را نمادی از جامعه سنتی مصر در نظر گرفته است، با شخصیتهایی که هر کدام نماد یک طبقه اجتماعی هستند. در این اثر، سنت در تقابل با مدرنیته قرار دارد و نویسنده به تشریح پیامدهای ترک سنت و رویآوردن به مدرنیته میپردازد. فاسدشدن زنان، فقر اقتصادی و فرهنگی و جهل سیاسی از عمدهترین مضامینی است که میتوان در بررسی متن این اثر به آن اشاره نمود.