کتابخانه مجازی ادبیات

غرض اصلی نویسنده از نوشتن این کتاب، حل مسئله لغت‌سازی و وضع اصطلاحات علمی و سیر و پیشینه این فن است در ایران و جهان. این امر ما را با تاریخ علم ارتباط داده و تاریخ علم هم ما را با تاریخ زبان فارسی مربوط کرده است؛ بنابراین بخش‌هایی از این کتاب تاریخ علم و تاریخ زبان فارسی است. در ضمن لغت‌سازی و ترجمه و وضع اصطلاحات علمی که یکی از نیازهای جامعه امروز است، ما را با فرهنگستان‌ها و مفهوم و تاریخچه آن ارتباط داده که کمتر دانشجو و استادی با این مسئله مهم آشنایی دقیق و علمی دارد. مبحث فرهنگستان هم ما را به برنامه‌ریزی برای زبان و ادبیات و خط فارسی کشانیده است؛ بنابراین اثری پرحجم پدید آمده که خود شامل چند کتاب است: لغت‌سازی و سیر آن در ایران، تاریخ زبان فارسی دری، برنامه‌ریزی برای زبان و ادب و خط فارسی، تاریخچه فرهنگستان‌های ایران و جهان.

ساختن فعل بسیط و گرفتن مشتق از آن در زمره امکاناتی است که اگر به درستی از آن بهره گرفته شود، بسیاری از مشکلات زبان فارسی را در زمینه واژه‌سازی علمی حل خواهد کرد. در این کتاب ضمن آنکه طرحی اجمالی از علم صرف یا ساخت‌واژه به دست داده شده و مبانی نظری آن تشریح شده، به بررسی اشتقاق از افعال بسیط پرداخته شده و کوشیده شده تا اهمیت آن روشن شود. رویکردی که در این پژوهش اختیار شده، دارای دو ویژگی است: هم‌زمانی و زایشی. مراد از هم‌زمانی آن است که زبان فارسی نه در گذر زمان بلکه در شکل امروزی آن بررسی شده و مراد از زایشی آن است که از چشم‌‌انداز زبان‌شناسان زایشی به زبان به طور اعم و به ساخت‌واژه به طور خاص نگریسته شده است.

در این مقاله نخست به ارتباط ریشه‌شناسی و فرهنگ‌نگاری پرداخته شده است، که اگر چه مقوله‌هایی مجزایند، می‌توانند در فرهنگ‌نویسی کنار هم قرار گیرند. در واقع هدف این مقاله این است که نشان دهد ریشه‌شناسی در چه فرهنگ‌هایی ثبت می‌شود و اصولاً چه ارتباطی بین این دو وجود دارد. بدین منظور، در خصوص فرهنگ‌هایی که می‌توان در آنها اطلاعات ریشه‌شناسی را ثبت کرد توضیحاتی داده شده است. همچنین به ضرورت ثبت ریشه‌شناسی در فرهنگ نیز اشاره شده است.

در این مقاله، نخست ریشه‏شناسی از‏دید زبان‏شناسی تاریخی تعریف شده است و پس از آن، پیشینه‏ای از ریشه‏شناسی‏های انجام‏شده ذکر گردیده است؛ سپس انواع ریشه‏شناسی شامل عالمانه، شبه‏عالمانه و عامیانه مطرح شده، آن‏گاه، بحث ریشه‏شناسی‌های عامیانه به‏طور مفصّل و همراه‏با مثال‏هایی در حوزه فرهنگی ایران شرح داده‏شده است. این مثال‏ها مربوط به جای‏نام‌های ایران است که به‏دلایل و اغراض گوناگون از‏جمله مسائل و تعصبات قومی وقبیله‌ای ریشه‌های غیر‏ایرانی برای آنها تراشیده شده است. در این مقاله کوشش شده ریشه ایرانی آنها روشن شود. در پایان، هدف از این‏نوع ریشه‏شناسی و دامن‏زدن بدان از‏سوی برخی اقوام ایرانی و نیز پیامد‏های آن به‏بحث گذاشته‏ شده است.