نوشته حاضر به شيوه تحليل محتوايي در صدد پاسخ به اين پرسش است که شيخ صفي با کداميک از تعاليم اخلاق عارفانه توانست حوزه وسيعي از ممالک اسلامي و غير اسلامي را تحت نفوذ تعليمات خود قرار دهد؟ شيخ صفي به عنوان عارف واصل، به اهميت تربيت و مهار نفس در اخلاق فردي توجه دارد و خطر آن را براي مريدان تشريح ميکند. از ديدگاه شيخ صفي سالک بايد با جهاد اکبر، سرزمين درون را از ماسوي الله پيراسته سازد، خودمحوري را به خدامحوري مبدل کند و به جاي آن که بندگي نفس کند، خداوند نفس شود. از ديدگاه شيخ صفي، سلاحهاي مبارزه با اغراض و صفات نفساني ذکر و مجاهدت و رياضت است. وي به طهارت باطن و تزکيه قلب از طريق نگهداشت جوارح اهميت ميدهد و در اخلاق اجتماعي نيز ـ برخلاف نقدهايي که در اين باره نسبت به صوفيه شده است ـ خانوادهاي موفق است؛ وي همچنين خانواده و مردم را به علت اهتمام به امور اخروي ترک نگفته؛ بلکه مشاغل اجتماعي و کسب و کار سرلوحه زندگي او بوده است.
اخلاق ناصری یکی از مهمترین رسالههای حکمت عملی در دوره اسلامی است که خواجه نصیر طوسی در سال ۶۳۳ هجری قمری نوشتن آن را به پایان رساند. همچنین این کتاب از مشهورترین نوشتههای خواجه نصیر، یکی از دو کتاب نوشته شده بنا به خواست حاکم شیعه اسماعیلیه (به همراه اخلاق جلالی) در باب حکمت عملی و نخستین اثر فارسی زبان مهم در باب مذکور است که مطالب آن مبتنی بر تلفیق دیدگاه فلسفی و علمی یونان و دیدگاه اسلامی درباره انسان، خانواده و جامعه است. اخلاق ناصری در باب اخلاق فردی، تدبیر منزل (رفتار در محیط خانه و اداره زندگی) و سیاست مدن (به تعبیر امروزی علوم سیاسی) نگاشته شده است.
شیخ صفیالدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی (650-735 قمری) نیای بزرگ دودمان صفویان و از سادات بومی اردبیل است. دودمان صفوی نام خویش را از وی وام گرفتند. شیخ صفی پایه گذار خانقاه صفوی اردبیل بود که با گذشت زمان پیروان بسیاری را گرد آورد. درویش توکلی بن اسمعیل بزاز معروف به ابن بزاز اردبیلی عارف و نویسندهٔ سده هشتم هجری است. صفوه الصفا که سرگذشت شیخ صفیالدین اردبیلی و خاندان اوست، اولین کتاب وی به شمار می آید. صفوه الصفا که در دوازده باب تنظیم شده است، نه تنها درباره اوضاع و احوال صوفیان سخن می گوید، بلکه در لابلای حکایات مختلف آن اوضاع اجتماعی ایران نیز به تصویر کشیده می شود. کتاب پیش رو که با استناد به نسخ خطی متعدد و توسط غلامرضا طباطبائی مجد تصحیح شده است در سال 1373 به چاپ رسیده است.
حيوانات، علاوه برمتون صوفيانه، در داستانهاي رمزي و تمثيلي و بطور كُلّي دربيان عرفان نظري و عرفان عملي اين قوم نيز حضور دارند. عارفان بر اثر عزلت و سفرهاي باديه، با حيوانات مأنوس شدهاند. آنان با نگاهي لطفآميز، خود را برتر از حيوانات ندانستهاند؛ بلكه در نگاه عارفان، آنچه موجب برتري انسان بر حيوانات ميتواند باشد؛ ترك عصيان است. رفتار عارفان با حيوانات ،شفقتآميز است. سخنگويي، تفاهم و ارتباطهاي شگفتانگيز با حيوانات در متون صوفيانه، نوعي ارتباط غير متعارف را نشان ميدهد. از آنجا كه هر كس خدا را خدمت كند و فرمان برد؛ دنيا هم به او خدمت ميكند؛ حيوانات هم به بندگان مخلص و به كساني كه حقِّ توكل را گزاردهاند؛ خدمت كردهاند. شايان ذكر است كه محدوده اين تحقيق، متون صوفيانه فارسي، از ابتدا تا قرن هشتم است كه سعي شده مطالب با رعايت سير تاريخي ارائه شود.
گلشن راز و شرح آن، مفاتیح الاعجاز، شرح تعالی و سلوک انسان و جهان هستی در حرکتی دوار و مستمر است. دایرههای متعدد، نظامهستی را به معبدی مقدس که محل تجلی امر مینوی است، تبدیل میکنند. از حرکتهای تودرتوی نظامهستی، تصویری ماندالایی شکل میگیرد. هر حرکت با تکرار چرخش پرگار، از نقطهای مرکزی و ثابت برخوردار است. مرکز تمام دوایر تودرتو انسان کامل است؛ جایی که مرکز هستی، انسان، فراتاریخ، روان بشری، دایره ولایت و... بر هم منطبق میشود. انسان کامل در دو شکل هندسی دایره و مربع، ماندالا و تربیع، هر دو ظرفی هرمسی برای استحاله معنویاند و هر دو فانی را به ابدیت میرسانند. نگرش یونگی به نظام این دایرهها، منجر به کشف ساحت روانشناختی آنها میشود. فرآیند فردیت بر سیر مکاشفه انسان منطبق میشود و انسان روانشناختهای که به مرکز درون رسیده است، سیر خود را بر نظام هستی فرافکنی میکند؛ لذا هستی نیز باید از تعین به سوی وجود که مرکز است، حرکت کند و با تجلیهای جلالی و جمالی حق، لطف و قهر الهی را تجربه کند.