تاريخ بيهق اثر ابوالحسن علي بن زيد بيهقي، معروف به ابن فندق، يکي از مهمترين تواريخ محلي ايران است. اين اثر همانگونه که از نامش برميآيد، تاريخ ناحيه بيهق (سبزوار کنوني) و شرح احوال بزرگان و نامداران آنجاست. موضوع اين کتاب جغرافياي تاريخي است که بسياري از زواياي تاريک ناحيه بيهق و بخشهايي از خراسان آن روزگار را روشن ميسازد. اين کتاب که نخستين بار به کوشش احمد بهمنيار در سال 1317 خورشيدي به چاپ رسيد، سرشار از اشعار عربي و فارسي است که تاکنون تحقيقي جامع درباره آنها صورت نگرفته است، حال آنکه بيهقي با احاطه کمنظيري که به ادب عربي و فارسي داشته، جاي جاي کتاب خود را به نمونههاي شعري شعراي معروف و يا شاعران غيرمعروف اهل بيهق زينت داده است. در اين جستار نگارنده به پژوهش درباره اشعار عربي مقدمه و خاتمه کتاب که به شيوه نثرهاي مصنوع سده ششم در بر گيرنده تعداد زيادي شواهد شعري است، پرداخته و کوشيده است، افزون بر معني ابيات، تا حد امکان مآخذ و گويندگان آنها را مشخص نمايد.
در تذکره حاضر، شعرا و نویسندگان پیشین و معاصر ناحیه سبزوار و اطراف، به اختصار معرفی شده، سپس نمونهای از آثار آنان درج گردیده است .نگارنده برای معرفی سخنوران قدیم از آثاری چون "تاریخ بیهق "بهره جسته است . "ابن یمین"، "ادیب سبزواری"، "حاج ملاهادی سبزواری"، "علی بن زید بیهقی"، "ابوالفضل بیهقی"، "دکتر علی شریعتی"، "شمسالدین محمد جوینی"، "محمدعلی صهبا"، "عطاملک جوینی"، "دکتر قاسم غنی "و "ملاحسین واعظ کاشفی "از جمله شخصیتهای معرفی شدهاند که اسامی آنان برحسب حروف الفبا تدوین گردیده است .در لابهلای کتاب تصاویری از شخصیتهای گوناگون به چاپ رسیده است .
مشارب الاذواق شرح قصیده خمریه ابن فارض مصری است در بیان محبّت، از عارف کبیر قرن هشتم هجری امیر سید علی همدانی ملقب به علی ثانی با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی به زبان فارسی. ابن فارض را قصیدهای است تائیه به نام نظم السلوک که در آن از علوم دینی و معارف الهی و سیر و سلوک و ذوق خود و کاملان اولیاء و بزرگان عرفا فراوان گرد آمده است. آن قصیده 765 بیت است. ابن فارض در آن قصیده عشقش را به جمال محبوب بیان کرده است. بر آن قصیده، شرحهای گوناگون فارسی و عربی نوشته شده است؛ مشارق الدراری به زبان فارسی و منتهی المدارک به عربی از سعیدالدین فرغانی، کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدّرّ عزدالدین محمود کاشانی معروف به شرح شیخ عبدالرزاق کاشانی، شرح رکنالدین شیرازی و دو شرح دیگر از شاگردان سعیدالدین فرغانی از جمله این شروح هستند. اما قصیده میمیه خمریه وی از قصاید مشهور خمریات است که در کتابها و سخنان بزرگان متداول و مشهور است و بر آن شروحی نوشته شده که مشهورترین و بلکه برترین و نخستین آنها به فارسی مشارب الاذواق امیر سید علی همدانی و دیگری لوامع ملا عبدالرحمن جامی است. امیر سید علی همدانی مشارب الاذواق را در شرح الفاظ و عبارات و کشف رموز و اشارت این قصیده نوشته شده و در آن شراب محبت را که مطلوب نهایی است، به عالیترین اسلوب و زیباترین نظم بیان داشته است.
«ملطفه» یکی از اصطلاحات دیوانی است که در متون نثر دوره غزنوی و سلجوقی فراوان به کار رفته است. از آنجا که این واژه در کتابهای عصر مغول دیده نمیشود، میتوان نتیجه گرفت که این اصطلاح تا اواخر سده ششم هجری مرسوم بوده است، اما پس از استیلای مغولان و رواج اصطلاحات دیوانی ترکی و مغولی، دبیران و نویسندگان، دیگر این اصطلاح را به کار نبردهاند. در میان کتابهایی که به دست ما رسیده است، اصطلاح «ملطفه» نخستین بار در تاریخ بیهقی به کار رفته که اتفاقاً بسامد آن در تاریخ بیهقی، نسبت به متون دیگر بسیار بیشتر است، با این همه در این کتاب تنها به صورت «ملطفه» به کار رفته است.
از کیمیای سعادت نسخههای فراوان کهن و قابل اعتنایی باقی مانده است. بررسی دقیق بعضی از این نسخهها و مقایسه آنها با دو تصحیح منتشر شده از کتاب (چاپهای آرام و خدیوجم) نشان میدهد که در هیچ یک از این دو چاپ، شیوه علمی و دقیقی به کار نرفته است، چنان که مثلا برای بررسی واژهها و ترکیبهای کتاب، باید به نسخههای کهن آن مراجعه کرد. در این جستار برای نمونه پنج واژه «خلاقیت»، «وحشت»، «دوربینی»، «گرسنا» و «تشنا» که در نسخههای قدیمی کیمیای سعادت، به ویژه نسخه مورخ 605 کتابخانه ملک آمدهاند، اما در چاپهای موجود تغییر یافتهاند، معرفی شدهاند. از میان این پنج واژه،«گرسنا» و «تشنا» ـ نا آنجا که میدانیم ـ در هیچ متن دیگری به کار نرفته و بنابراین از فرهنگها فوت شده است. سه واژه دیگر، اگر چه در فرهنگها وجود دارد، بر اساس متن کیمیای سعادت معنیهای تازهای پیشنهاد شده که باید به معنیهای پیشین اضافه شود.