تقلیدگری، از ساخت داستانهای گلشیری فرسنگها دور است. به این واقعیت، پیش از هر چیزی ابتدا باید اعتراف کرد. او نیز مانند بهرام صادقی، با وسواس و امساک بسیار به نوشتن میپردازد. اقتصاد یا اختصار کلام به طور تمام عیار در نوشتههای این نویسنده اصفهانی است که به تجسم عینی درآمده است و در همان حال مدرن بودن، در همه زمینهها، واقعیتی است که آنها همواره به عادت ذاتی برای خود تبدیل کردهاند. به همین دلیل است که امروزه نوشتههای آنها در عرصه پسامدرن قرار میگیرد و شاخصبودن دو عنصر صورت و محتوا، به رغم شهرتی که آنان در حوزه صورتگرایی یافتهاند نیز، یکی از آن واقعیتهای استثنایی است که در هنگام تحلیل داستانهای آنها خواننده را دچار شگفتی میکند که آیا برای آنها ساختار مهمتر بوده است یا درونمایه؟ در حوزه تأثیرپذیری نیز، گلشیری شیوهای ویژه برای خود دارد که میتوان نام آن را تلنگرهایی برای تحریک تفکر یا پذیریهایی در سرزمین خلاقیت نامگذاری کرد. او حتی در هنگامی که به بازآفرینی بعضی از داستانهای معروف در تاریخ و ادبیات میپردازد، با آنها رفتاری شبیه به شاعران سبک اصفهانی یا هندی با موتیوهای شعری دارد. به همان سان که آنان از منظرهای دیگر به ترسیم رابطه عناصر موجود در موتیوها میپرداختند و خود را در عرصه کشف و شهودها و دریافتهای جدید قرار میدادند، گلشیری نیز با استفاده از برخی مواد و نامهای موجود در روایت پیشین، با نوعی دیگر گونه اندیشی که اساس هنر نیز مبتنی بر آن است، روایتی کاملاً متفاوت و مدرن از همان داستان ارائه میدهد که به دلیل برخورداری از ساختاری روایت شکنانه ـ بخصوص در معصومها ـ امروزه از مصادیق پسامدرن نیز به شمار میرود. به این طریق حتی آن موتیو یا داستان گذشته نیز با تأویل و تفسیری جدید مواجه میشود؛ تفسیری که تا آن زمانگویی به عقل کسی نرسیده است.
این کتاب مطالعهای است در باب عوامل عمده اجتماعی و سیاسی و ایدئولوژیکی که سببساز نهضت بیسابقه ترجمه آثار یونانی به عربی در بغداد، دارالخلافه تازهتأسیس سلسله عباسی در اثنای دو قرن نخست فرمانرواییشان شد. این کتاب از سلسله طولانی و ممتازی از کتابهای تاریخی و لغوی در باب تحقیقات یونانی ـ عربی یا مطالعه ترجمههای کتابهای دنیوی یونانی به عربی در قرون وسطای مسیحی یاری میگیرد. بنابراین نویسند میتواند در کوشش برای فهم و تبیین نهضت ترجمه کتابهای یونانی به عربی در مقام پدیداری اجتماعی و تاریخی از پرداختن به اینکه چه کسانی این نهضت را آغاز کردند و چه کتابهایی ترجمه شد و چه هنگام این اتفاق رخ داد، از دیگر نویسندگان بینیاز باشد و به چگونگی و چرایی آن توجه کند.
دیوان خواجه شیراز چکیده و عصاره ادب فارسی و قسمتی تازی از آغاز تا عصر حافظ است و کسی که بخواهد میزان تأثیریابی خود را از این فرهنگ پربار تا بردان روزگار دریابد، باید فرهنگ پنج قرن و شاید پیشتر از آن را بشناسد. این کتاب گامی در این راه است و نویسنده کوشیده تا مضامین اشعار حافظ را در اشعار گذشتگان ـ اعم از نثر و نظم ـ ریشهیابی کند. همچنین تأثیرپذیری معاصرین حافظ و شاعران بعد از او از حافظ نیز بررسی شده است.
با آنكه سبک هندي در ظاهر غيرسياسيترين دوره شعري در ادبيات ايران است، اما در باطن، بسياري از خصوصيات اصلي آن در واكنش به سياستهاي فرهنگي دوره صفويه به وجود آمده است. پيچيدگي صورخيال و خصيصه استدلال آوري، نوعي واكنش به عوامزدگي و سطحي نگريهاست و مضمونيابيها و دگرانديشيها و بياعتنايي به سنتها و سياستها و ايدئولوژيها نيز عكسالعملي است در برابر محدوديتها و ممنوعيتهاي سياسي و فرهنگي كه در مجموع، دنيايي كاملا متفاوت از واقعيتهاي موجود در جامعه به وجود ميآورد.
در کليدر و جاي خالي سلوچ، بخش عمدهاي از واقعيتهاي داستاني ـ شخصيتها، کنشها، اشيا و صحنهها ـ علاوه بر دلالت مستقيم بر واقعيتهاي عيان و عيني، مفهومي فراتر از خود را نيز در درون خود نهفته دارند که در کل به آنها دلالت ضمني گفته ميشود. اين مفاهيم عبارتاند از: دلالتهاي استعاري، تمثيلي، نمادين، کنايي و مجازي. تمثيل در اين جا، به خاطر تعلق اين دو رمان به ادبيات رئاليستي، به طور کلي ـ جز در دو سه جا ـ چندان جايگاهي ندارد. استعاره نيز در معناي خاص و تخصصي آن در حوزه ادبيات منظوم قرار ميگيرد و مفهوم عام آن نيز آن چنان کلي است که مصاديق و زيرمجموعههاي آن را بايد در اسنادهاي مجازي ديگر چون نماد و کنايه و مجاز مرسل جستجو کرد. در اين دو رمان، واقعيتهاي کنايي و نمادين در عين دلالت بر حقيقت وجودي خود، به دليل قرار گرفتن در موقعيتهاي خاصي از متن ماجرا بر حقيقتي فراتر از سطح ظاهري خود نيز راه ميبرند و توان واردشدن به قلمرو دلالتهاي مجازي را دارند. بيشترين گونه دلالتهاي مجازي در اين دو رمان از نوع نماد و کنايه است که در اينجا نمونههاي بسياري از آنها به بررسي گذاشته شده است.