کتاب حاضر، دستور زبان بر پایه نظریه «زایا گشتاری» است. ساخت زبان در سه بخش توصیف می شود و تکیه نظریه زایا گشتاری بر پایه بخش نحوی زبان است و به بخش های دیگر نمی پردازد. این نظریه اولین بار توسط نوآم چامسکی در سال 1957 مطرح شد و با کتاب «جنبه های نظریه نحو» او در سال 1965 گسترش یافت. این نظریه افق های تازه ای را برای بررسی و توصیف زبان نزد پژوهشگران گشود. کتاب حاضر که اولین کتاب بر پایه این نظریه در زبان فارسی است در سه بخش تنظیم شده است: توضیح برخی شالوده های بنیادی نظریه دستور زبان گشتاری، قاعده های نحوی زایا و ژرف ساخت جمله و بررسی روساخت جمله و سازه های آن در زبان فارسی. این کتاب بیشتر برای آشنایان به زبانشناسی تهیه شده به همین دلیل مسائل، فنی بیان شده و برخی مفاهیم بدیهی فرض شده است. نویسنده کوشیده تا مطالب را به زبان ساده بیان کند تا قابل استفاده برای علاقمندان به تحقیقات زبانشناسی هم باشد. بخش سوم کتاب نیز به صورت مستقل و جداگانه، قابل استفاده است. این کتاب ارزشمند حاصل تتبع مهدی مشکوه الدینی است که توسط انتشارات دانشگاه مشهد در سال 1366 ش به طبع رسیده است.
سلیم نیساری در مقدمه کتاب در مورد دلیل گردآوری این مطالب می گوید: وقتی که چاپ کتاب "درس انشای فارسی" را آغاز می کردم به فکرم رسید که دفتری از بهترین نوشته های دانش آموزان کشور نیز تهیه و منتشر کنم. برای اینکه مقایسه ای بین نوشته ها به عمل آید و در ضمن تنوعی هم بین آنها موجود باشد و ذوق و سلیقه و طرز فکر هر دانش آموز نیز معلوم گردد عنوان "در برابر...؟" انتخاب گردید و به اطلاع دبیران محترم انشاء رسید تا نوشتن این موضوع را به دانش آموزان خود تکلیف بدهند و بهتریم نوشته ها را برای چاپ ارسال فرمایند.
نثر در لغت به معنی پراکندن است و در عرف ادیبان به معنی عام کلمه سخنی است که به بند وزن و قافیه نیاید مانند سخنانی که مردم در گفتگو های عادی خود به کار می برند و با آن کتاب و نامه می نویسند. این گونه سخن در صورتی ارزش هنری دارد که از سطح معمولی و عامیانه بالاتر و دارای فصاحت و بلاغت باشد. پس نثر به معنی خاص (نثری که ارزش ادبی و هنری دارد)سخنی سنجیده و زیبا و غیرمنظوم است. نثر یا ساده است و در آن صنعتی دیده نمی شود و یا به صنایع بدیعی آراسته است. در صورت اول نثر را مرسل و در صورت دوم مصنوع می گویند. در ادبیات امروز نثر هر قدر ساده و شیرین و زیبا باشد ارزش هنری بیشتری دارد. نثرهای ادبی سنگین و عالی ادبیات فارسی در گذشته گلستان سعدی و کلیله و دمنه و نظایر آنها بوده است و امروز گرچه ما نمونه ای عالی مانند گذشته نداریم ولی در میان استادات و نویسندگان هستند کسانیکه نثر ساده و زیبا دارند...
موضوع کتاب حاضر در مورد فهرست نسخههای خطی فارسی موجود در کتابخانه موسسه شرق شناسی جمهوری چک-پراگ است مهدی مشکوه الدینی نویسنده کتاب در سال 1380 تا 1382 به مدت دوسال از جانب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان استاد مامور و مهمان در دانشگاه چارلز پراگ به تدریس زبان فارسی اشتغال داشت که در این دو سال موفق به جمع آوری 43 نسخه فارسی در میان نسخههای خطی عربی، ترکی، عبری و یونانی شد که چاپ آن توسط کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی (ره)- قم صورت گرفت
در این کتاب کوشیده شده تا بررسی و توصیفی متناسب درباره سیر بررسی زبان و نیز اصول مکتبها و نظریههای زبانشناسی از آغاز تا زمان کنونی ارائه گردد. از این لحاظ که روند سترگ زبانشناسی در اروپا از چشمههای دانش و پژوهش اندیشهگران سرزمینهای دیگر بهویژه هند و سرزمینهای اسلامی نیز سرشار شده و فرهنگهای یادشده در چگونگی گسترش آن تأثیری بسزا داشته است، در فصل اول سیر بررسی زبان در هند باستان و نیز سرزمینهای اسلامی از جمله ایران و نیز چگونگی آشنایی پژوهشگران اروپایی با آن ارائه شده است. سپس در فصول بعد درباره زبان در یونان، دستور زبان لاتین، برخی زمینههای نوین درباره بررسی زبان، زبانشناسی تاریخی و تطبیقی در سده نوزدهم و .... بررسی و تحلیل شدهاند.