يکي از محورهاي بنيادي مطالعات ادبي امروز، قرائت متون ادبي کهن از ديدگاه نظريهپردازان امروزي است که مايه پويايي اين متون ميگردد. کارل گوستاو يونگ (1961-1875)، روانکاو قرن بيستم ميلادي، در زمره اين نظريهپردازان است. از مهمترين نظريههاي وي، نظريه فرايند فرديت است که دربردارنده کهنالگوهاي ويژه اوست. شاهنامه اثر ارزنده ابوالقاسم فردوسي (411-329 ﻫ. ق) است که بخشهاي افسانهاي، اساطيري و حماسي آن ظرفيت تحليل نقد يونگي را دارد. اين مقاله به بررسي چند شخصيت شاهنامه، به ويژه رستم، از ديدگاه يونگ و در چارچوب فرايند فرديت ميپردازد.
ویژگی اصلی این پژوهش، کنکاش باستانشناسانه و روانشناسانه دربارهی شخصیتها و فضای اجتماعی و سیاسی داستانهای "شاهنامه" است. به باور نگارنده: "شاهنامه دارای دو بخش است که به طور کامل با هم تفاوت دارند. ویژگیهای ساختی، زبان شناسی، جهانبینی و مانند اینها در هر دو بخش چنان ناهماهنگ و ناهمخوانند که میتوان گفت دارای دو اندیشه، دو استعداد، و دو پسند جداگانه و نایکدستاند. برای نمونه در یک بخش سستی و ناپایداری جهان، بنیان جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی است و در بخش دیگر آزپرستی و زیادهخواهی اساس جهانبینی نویسنده را میسازد؛ ..... بر این اساس میتوان شاهنامه را بر دو بخش جداگانه بخشبندی کرد بخش نخست از آغاز شاهنامه تا پایان شاهنشاهی (= امپراتوری) کیخسرو به همراه داستان رستم و اسفندیار است که شاهنامهی اصلی نامیده میشود و بخش دوم از آغاز پادشاهی لهراسب تا پایان شاهنامه (بدون داستان رستم و اسفندیار) است که آن را شاهنامه افزوده نام نهادهایم. شاهنامهی افزوده نوشتهی فردوسی است؛ اما شاهنامهی اصلی نویسندهی دیگری دارد که باید برای یافتن نامش در تاریخ و تاریخ ادبیات کاوش کرد. کتابی که پیش رو دارید کوشیده تا این نظر را که کل شاهنامه نوشتهی یک تن نیست به اثبات برساند".
گئورگی پلخانف ؛ نظریهپرداز مارکسیست روس، بنیانگذار جنبش مارکسیستی در روسیه و برای سالهای متمادی، نماینده و مدافع اصلی آن بود. او همچنین از بنیانگذاران حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه بود و بعد از انشعاب در حزب، او به مِنشویکها (حزب اقلیت) پیوست، اما همواره سعی در ایجاد اتحاد بین دو حزب داشت. پلخانف معتقد بود که جوامع بشری به ویژه جامعه روسیه برای پیاده کردن موفقیتآمیز مارکسیسم هنوز «نارس» بوده و سرمایهداری باید ابتدا رشد کند تا سوسیالیسم ممکن گردد و از همین رو با دولت شوروی مخالف بود. مهمترین آثار او عبارتند از: «آنارشیسم و سوسیالیسم»، «تاریخ از نگاه یکتاشناسان»، «تاریخ ماتریالیسم»، «حقایق منطقی»، «اهمیت مطالعه تاریخ از نظر تحولات اندیشه»، «نقش فرد در تطور تاریخ» و آخرین تالیف او «مسائل اساسی مارکسیسم».
برتولت برشت از جامعهشناسان و نمايشنامهنويساني است که انديشههايي پيشرو در زمينه هنر، نمايشنامه و داستان داشته است. مهمترين نظريه برشت «فاصلهگذاري» نام دارد که تحت تأثير رهيافتهاي فرماليستي از جمله آشناييزدايي و برجستهسازي بوده است. «فاصلهگذاري» به معني آفرينش شخصيتهاي تازه، غيرعادي، شگفتانگيز و بيگانه در اثر است. نظريه برشت پيش از همه در نمايشنامه کاربرد دارد. اما منتقدان میتوانند آن را در داستان نيز به کار گيرند، به ويژه در داستانهايي که شخصيتهاي شگفتي دارند. بوف کور صادق هدايت داراي شخصيت بيهويت، پوچانگار و غريبهاي است که براي مخاطب تازگي دارد. مقاله حاضر به بررسي داستان بوف کور بر پايه نظريه فاصلهگذاري برشت و گرايشهاي اجتماعي- سياسي وي میپردازد.
منظور از کانونیسازی، کانون دیدی است که در روایت شکل گرفته است و از آن منظر که ممکن است زمانی، مکانی، روانشناختی یا ایدئولوژیک باشد، افراد و وقایع داستانی مورد مشاهده و ارزیابی قرار میگیرند. در دل دلدادگی نیز در میان عناصر سازنده روایت، کانونیسازی حائز اهمیّت است. مندنیپور به عنوان یک نویسنده رئالیست و مدرن به جای تکصدایی، صدای شخصیّتهای مختلف داستان را به گوش خواننده میرساند. در این رمان، راوی دانای کُل به سیلان ذهنهای شخصیّتهای اصلی داستان رو میکند و با کانونیسازی درونی و بیرونی به بیان احساسات و عقاید و توصیف زمان و مکانهای مختلف داستان میپردازد. کانونیسازی از دیدگاه ژنت با جریان سیّال ذهن شخصیّتها در این رمان ارتباط مستقیمی دارد. این مقاله به بررسی کانون روایت در رمان دل دلدادگی بر اساس نظریه ژنت و رابطه آن با جریان سیّال ذهن میپردازد.