کتابخانه مجازی ادبیات

سید محمود نشاط در مورد موضوع کتاب می گوید: ادات تشبیه در زبان فارسی که اصل آن مربوط به علم بیان و بدیع و شرح آن مرتبط با دستور زبان فارسی است انتخاب نمود و اگرچه ناگریز به ذکر برخی از اشارات و اصطلاحات بیانی گردیده است اما مقصود حقیر جمع آوری و بحث در اقسام ادات تشبیه از لحاظ دستور زبان فارسی است. نکاتی که همچنان در این مقدمه یادآور می گردد: یکی اینکه سعی نمود بامکرر کردن مثال بر طول ملال نیفزاید و در هر مورد به ذکر یک تا پنج شاهد قناعت ورزید و در صورت لزوم امثله و شواهد دیگر را با تعیین صفحه و سطر کتاب ماخذ به حاشیه موکول ساخت. اشعار را غالبا از منوچهری دامغانی چاپ دبیرسیاقی که فی الواقع استاد تشبیه نیز می باشد و تشبیهات وی در نهایت متانت و استواری است برگزید تا مراجعه به شواهد و نظائر موضوع سهل باشد و نیز مثال نثر را به مناسبت وضوح و به منظور اختصار حذف نمود. ادات تشبیه و قیود و پسوندها و غیره را برای سهولت کار مراجعان به طریق الفبائی منظم ساخت و توضیحات و مطالب را با شماره های مستقل مجزا نمود و صفحات و سطور مراجع و ماخذ را ذیل مطالب بیان داشت. از توضیح واضحات و تکرارهای زائد چشم بپوشید و با عبارتی سهل و ساده نگاشت تا درخور استفاده همگان باشد.

این کتاب ترجمه متن عربی کتابی است کم‌نظیر و بسیار بلیغ و پرارزش در مسائل علم معانی و دلائل بلاغت و اعجاز قرآن از عالمی متبحر و ادیبی نکته‌سنج عبدالقاهر جرجانی از عالمان و ادیبان قرن پنجم هجری. شیخ در این کتاب قدرت بلاغتش را با مهارتی تمام به تصویر کشیده و اندیشه والایش را در باب دقایق قرآن با ذوقی سرشار و هنری وصف‌ناپذیر به رشته تحریر درآورده است. او در هر مسئله از مسائل علم معانی و بیان با گامی استوار و شیوه ای دلنشین وارد مطلب شده و با بررسی دقیق و نظری وسیع همه زوایای آن را مور بحث قرار داده و سرانجام با به دست دادن قاعده‌ای منطقی و علمی و موفق و سرفراز از مضایق بحث بیرون آمده است.

اصطلاح فصاحت که در سنت بلاغت عربی ـ اسلامی همواره در هم‌نشینی و ارتباط با اصطلاح بلاغت به کار رفته است، به وضوح و روشنی در زبان اشاره دارد. چارچوب نظری فصاحت گروهی از خطاها را شامل می‌شود که باید از آنها دوری کرد. ملاک‌های این چارچوب اغلب سلبی‌اند و فقط فصیح را از غیرفصیح جدا می‌کنند. در این نوشته می‌کوشیم ضمن به دست‌دادن توصیفی مجمل، اما روشن از مجموعه دیدگاه‌های سنتی در باب فصاحت و مسائل مرتبط با آن، به کمک یافته‌های زبان‌شناسی اجتماعی چارچوب جدیدی برای فصاحت پیشنهاد کنیم. در این چارچوب، ملاک‌ها ایجابی خواهند بود و ما را قادر خواهد ساخت تا الگوهای مختلف زبان اعم از کلمه، کلام، دستگاه خط و مانند آن را به شیوه موثرتری ارزیابی و درباره فصاحت آنها داوری کنیم. چارچوب نظری جدید پنج ملاک دارد: اصالت، زیبایی، کفایت، کارایی و قابلیت پذیرش. تفکیک این ملاک‌ها برای فهم بهتر جنبه‌های مختلف فصاحت است و این ملاک‌ها در مقام کاربرد در نقد زبانی با هم در تعامل‌اند و با هم عمل می‌کنند. پیشنهاد چارچوب جدید به معنای رد و کنار نهادن چارچوب سنتی نیست. هدف اصلی، رفع محدودیت های آن چارچوب قدیم و احیای مفهوم فصاحت برای کاربست در انتقادهای زبانی در دوره معاصر است.

«دوره» در مطالعات تاريخي، مفهومي نظام بخش است و مورخان علوم و هنرها را در طبقه‌بندي اطلاعات تاريخي ياري مي‌كند. در اغلب كتاب‌هاي تاريخ ادبيات «دوره‌بندي»، اساسي‌ترين پايه بخش‌بندي و فصل‌بندي است. دوره‌بندي در علوم ادبي مانند بلاغت نيز روايي و كاربرد يافته است؛ ازجمله شوقي ضيف تاريخ بلاغت عربي ـ اسلامي را به ادواري تقسيم كرده است. در اين مقاله طرحي براي دوره‌بندي تاريخ بلاغت فارسي پيشنهاد شده است. نظام بلاغت نظري فارسي دراصل از زبان عربي گرفته شده؛ اما كيفيت و كميت اقتباس در ادوار زماني مختلف يكسان نبوده است. گاهي بلاغي‌هاي فارسي نويس خود نيز نوآوري‌هايي داشته و گاه از نظام بلاغت نظري ساير تمدن‌هاي مجاور ازجمله بلاغت هندي در بررسي زيبايي‌هاي سخن فارسي بهره گرفته‌اند. برمبناي عصر زندگي نويسندگان کتاب‌هاي بلاغت فارسي و شباهت و يكساني رويكردهايي كه در نگارش كتاب‌ها و رساله‌هاي بلاغي در پيش گرفته‌اند، در اين نوشته چهار دوره متفاوت را بازشناخته‌ايم:1. دوره بومي سازي (از قرن پنجم تا هفتم هجري) كه دوره آغازين بلاغت فارسي است و سه كتاب مهم ترجمان البلاغه، حدائق السحر في دقايق الشعر و المعجم في معايير اشعار العجم را دربرمي‌گيرد. 2. دوره شرح و تقليد (از قرن هشتم تا پيش از دوره معاصر) كه عصر شرح‌نويسي بر كتاب‌هاي دوره بومي‌سازي است. 3. دوره هندي‌گرايي (مقارن با رواج سبک هندي) كه در آن فارسي‌نويسان هند و سبك هندي مي‌كوشند سخن فارسي را به ميزان نظام بلاغي برگرفته از هندي برسنجند. 4. دوره بلاغت مدرسي (دوره معاصر) كه دوره متاخرتر است و كتاب‌هاي درسي بلاغت فارسي را شامل مي‌شود.