کتابخانه مجازی ادبیات

کعبه جان که از دیدگاه نقد ادبی به تحلیل مخزن الاسرار نظامی پرداخته نخستین گام در راه چنین پژوهش گسترده دامن و نخستین دفتر از مجموعه ای است که به یاری خداوند با عنوان نقد ادب فارسی انتشار خواهد یافت. اگرچه هر نقدی با ضریبی از تعصب و جانبداری همراه است، اما نگارنده کوشیده است تا دلبستگی های او به "داستانسرای بزرگ گنجه" او را از حقیقت جویی و نقد راستین باز ندارد و بدون شک نقد راستین آثار بزرگان ادب (یعنی اشاره به هر جنبه استواری و زیبایی و کاستیهای احتمالی آن آثار) چیزی از عظمت نام و مقام صاحبان آثار نخواهد کاست، عظمتی که گذشت اعصار و قرون مهر تایید بر آن زده است.

اين اثر كه براى نخستين‌بار در سال 1370 خورشيدى منتشر شده است، مجموعه تحليل‌ها و تفسيرهاى نويسنده پيرامون مناجات‌هاى نظامى گنجوى است. نظامى در آغازِ برخى منظومه‌هاى خود، به مناجات با حق تعالى پرداخته است. مى‌توان گفت: تنها در يك مورد است كه هيچ فردى، حتى فيلسوف و شاعر و هنرمند، براى بيان مقاصد خود، دشوارى ندارد، و آن هم نيايش است. در نيايش، آدمى با خدايى روبروست كه به خوبى مى‌تواند مقاصد و نيت‌هاى خود را به خوبى بيان كند، و در عين حال، اين اطمينان را دارد كه مخاطب، مقاصد و نيت‌هاى او را درمى‌يابد. در نيايش، فرد هر چيزى را در دل بيان مى‌كند، و ميان خود و خداى خويش، هيچ حجابى نمى‌بيند. در نيايش‌هاى نظامى، انديشه و شخصيت نظامى آشكار مى‌شود. نحوة سخن گفتن او با خداوند، و مضمون‌هايى كه در توصيف حضرت حق به كار مى‌بَرَد، از جمله حكمت‌هاى عميقِ اين شاعرِ بزرگ است. در كتاب حاضر، محمدتقى جعفرى بر آن نبوده تا همة مطالب و مضامينِ عميقِ نظامى را از لابلاى اشعار او استخراج و تحليل كند، چرا كه بايد اثرى چند برابر اين كتاب مى‌نگاشت. او براى آن كه گوشه‌اى از انديشه‌هاى عميق و الهىِ نظامى را نشان دهد، به تحليل بعضى از نيايش‌ها بسنده كرده، و در لابلاى فصل‌هاى گوناگونِ اثرِ حاضر، مضامين و مفاهيم بسيار والايى از آن حكيم فرزانه بيان كرده است. رسالت شعر و شاعرى، اصولِ كلىِ حاكم بر مناجات‌ها، حكمت، عرفان و اخلاق، از جمله مباحثى است كه نويسنده به تحليل آنها پرداخته، و چنين مى‌توان دريافت كه نظامى تنها يك شاعر نيست، بلكه جزو حكماى بزرگ به شمار مى‌رود. اين اثر، با وجود حجم اندك آن، نكات مهمى را در شناختِ تفكرِ نظامى بيان مى‌كند كه براى دانش‌پژوهان ارزش بسيارى دارد.

اگرچه گرشاسب‌نامه اسدی طوسی کتابی حماسی است که شخصیت‌های اصلی آن را مردان مبارز تشکیل می‌دهند، حضور برجسته زنان را در آن نمی‌توان نادیده گرفت. در این پژوهش، تلاش بر این بوده است تا هویت زنان و نقش آنان در شکل‌گیری جریانات جامعه و مسایل مربوط به آنها با تکیه بر گرشاسب‌نامه بررسی شود. بخش اول، تحلیل شخصیت‌هایِ زن گرشاسب نامه را شامل می‌شود و در بخش دوم، مسایل مربوط به زنان، ازدواج و خانواده پیگیری شده است. نتیجه‌ای که از این تحقیق متصور بوده است، پاسخ‌گویی به برخی از شبهه‌های ایجاد شده در زمینه کم رنگ بودن نقش زنان در جامعه ایران آن زمان بوده است که مستندات متن، این شبهه‌ها را باطل می‌کند. نکته‌ای که نباید دور از چشم قرار گیرد، این است که گرشاسب‌نامه، کتابی حماسی است که موضوع آن، جنگ‌ها و هنرنمایی‌های پهلوانی است، بنابراین، بسامد بالای مسایل زنان در این کتاب، پویایی جامعه زنان را در آن عصر نشان می‌دهد.

به دست دادن متنی نزدیک به آنچه ساخته ذهن شاعر یا نویسنده بوده و قرابت بیشتری با نوشته او داشته باشد، از دغدغه‌های همیشگی پژوهشگران است. به همین دلیل آثار بزرگان ادب پارسی، به تصحیح و تنقیح چندباره می‌انجامد. اما این رویه درباره عبدالقادر بیدل انجام نگرفته است. این التفات اندک برای شاعری به عظمت بیدل که نقشی انکارناپذیر در رشد و گسترش زبان و ادبیات فارسی دارد، دور از انصاف می‌نماید. این پژوهش بر آن است تا با جستاری درباره کارهای انجام گرفته پیرامون کلیات بیدل، به معرفی سه نسخه خطی کتابخانه «مولانا آزاد» (دانشگاه اسلامی علیگر)، نسخه 1131 کتابخانه «رضا ـ رامپور» و نسخه 381 کتابخانه خدابخش «پتنا» بپردازد. شیوه انجام کار در بخش اول، مقایسه و نقد کارهای انجام شده این حوزه براساس نمونه‌های ارائه شده و در بخش دوم، واکاوی ویژگی‌ها، کاستی‌ها و برجستگی‌های هر نسخه دستنویس با ذکر دلایل نسخه‌شناسی و شواهد مثال است. ضرورت تحقیق، نبودن تصحیحی منقح از کلیات بیدل است و معرفی سه نسخه خطی، به عنوان نسخه‌هایی که قابلیت استناد در یک تصحیح علمی را دارد، نتیجه‌ای است که این پژوهش به دنبال آن است.