کتابخانه مجازی ادبیات

شیخ علی بن حسام الدین متقی برهان‌پوری از کبار علمای حدیث‌ شبه‌قاره بود که از راه کتابت امرارمعاش می‌کرد و او مرکب را برای اطمینان‌ خاطر خودش و تهیه و آماده می‌کرد و مرکب ساخته خود را به نزدیکان و دوستان‌ و طالب علمان نیز می‌داد و دلبستگی او به مرکب‌سازی به حدی بود که برای‌ مرکب‌های ساخته خود نام مخصوص می‌گذاشت، چنان‌که مرکبی را «عجاله الراکب» نام نهاده بود. او تجربیات و آزموده‌های خود را در مرکب‌سازی در رساله کوتاه و فارسی التجریب الوافی فی‌الحبر الصافی آورده است که در اینجا متن‌ استنساخ شده این رساله از روی تنها نسخه موجود از آن در آرشیو ملی‌ پاکستان ارائه می‌شود. وی در دیباچه این رساله دو ترکیب معروف «سیاهی راست کردن» را به‌ صورت شعر می‌آورد که برای کاغذهای درشت و نرم مناسب است. سپس‌ صلایه کردن مداد را از تجربیات خود بیان می‌کند. وی در مداد معتقد به دو رکن اصلی است: یکی رنگ و دیگری روانی‌ مداد و روانی را بر رنگ ترجیح می‌دهد و نشانه‌هایی را در شناخت دوده‌ به دست می‌دهد و سه طریق مرکب‌سازی را به سه درجه ادنی، اوسط و اعلی‌ ارائه می‌کند.

در این تحقیق به دلیل محدودیت نمونه‌برداری، از روش‌هایی که به نمونه کمتری نیاز دارند و غیرتخریبی هستند استفاده شده است. برای اطمینان یافتن از اصالت پوست‌نوشته‌ها و این که نوشته‌ها احتمالاً بر روی بستری قدیمی جعل نشده باشد از روش طیف‌سنجی زیر قرمز تبدیل فوریه و برای بررسی مرکب‌های به کار رفته از روش بزرگنمایی با میکروسکوپ الکترونیکی روبشی با تجزیه شیمیایی پاشندگی انرژی پرتو ایکس استفاده گردیده است. نتایج تحقیق نشان داد که این پوست نوشته‌ها به شدت آسیب دیده‌اند و بسیار شکننده هستند و آسیب‌های محیطی و آثار حمله قارچ و کپک و آبدیدگی بر روی نوشته‌ها قابل مشاهده است. دست‌نوشته‌ها همگی اصالت دارند و خطوط محو شده، شستگی یا افرودگی در آنها دیده نمی شود. مرکب‌های به کار رفته در این دست‌نوشته‌ها دچار آسیب زیادی نشده و ریختگی زیادی در آنها مشاهده نمی‌شود. نتایج تجزیه عنصری مرکب‌ها نشان می‌دهد در مرکب قرمز جیوه یا آهن، در مرکب سبز مس و در مرکب سیاه‌ آهن وجود دارد.

در این مقاله نویسنده صحافی ایرانی روش‌ها و ابزار آن را با استناد به کهن‌ترین متون فارسی از جمله رساله جلدسازی سیدیوسف حسین هندی و فرخ‌نامه جمالی یزدی و بیان‌الصناعات تفلیسی و ... می‌پردازد. نویسنده ابتدا به صحافی و اجزای آن و سپس به طور خلاصه به جلد و مواد سازنده آن اشاره می‌کند. در پایان نیز به دستورالعمل‌های مخصوص کاتبان مانند پاک‌کردن داغ و مرکب و روغن از روی کاغذ و نیز حفاظت از کاغذ می‌پردازد. مترجم متن فارسی بخش صحافی رساله جلد‌سازی را در متن آورده و دیگر متن‌های فارسی را که مؤلف در مقاله به آن اشاره کرده است مطابق توضیخات متن عینا از متن اصلی نقل می کند.