ایران از سرزمینهایی است که از دیرباز، زبانها و گویشهای بسیاری در آن رواج داشته است؛ ولی با وجود این تنوع زبانی در کشورمان، عمر پژوهش درباره زبانهای ایرانی، چندان طولانی نیست و به صورت اساسی و تخصصی، از یک سده تجاوز نمیکند. در مواردی نیز هنوز مطالعه علمی درباره زبانها یا گویشها شروع نشده و آگاهی ما از برخی زبانها و گویشهای ایرانی، اندک است. یکی از روشهای مورد استفاده برای معرفی زبان یا گویشی خاص، تدوین فرهنگ لغت برای آن است. به طور کلی، هر مجموعهای از واژههای گرد آمده را میتوان فرهنگ نامید؛ اما برای معرفی زبان، چنین فرهنگهایی مورد نظر نیستند؛ بلکه آنهایی هستند که به روشی علمی و دقیق نوشته شده باشند. سابقه فرهنگنویسی برای زبان فارسی در کشور ما نشان میدهد که فاصله ما با فرهنگی درست و علمی، بسیار زیاد و این مسئله درباره گویشهای ایرانی، بسیار متفاوت است؛ زیرا برای بسیاری از گویشها، فرهنگ لغتی تدوین نشده و یا اگر تدوین شده باشد، برای متخصصان حوزه زبان شناسی، قابل استفاده نیست و تنها تعدادی از گویشوران، از آنها لذت میبرند. نوشتن فرهنگ لغتهایی که واژههای یک گویش را به طور دقیق معرفی کند و برای اهل زبان و متخصصان، قابل استفاده باشد، به اصولی نیازمند است که با پیروی از آن میتوان فرهنگ لغاتی کمعیبتر نوشت. در این مقاله کوشیدهایم برخی اصول ضروری در حوزه فرهنگ نگاری گویشی را ذکر و بررسی کنیم و برای نشان دادن اهمیت این کار، مطالعه موردی و آسیبشناسی در حوزه فرهنگ نگاری برای زبان گیلکی صورت گرفته است. از بخشهای این مقاله میتوان اصول فرهنگنگاری گویشی، فرهنگنگاری برای زبان گیلکی و آسیبشناسی فرهنگهای گیلکی را نام برد.
«فرهنگ رشیدی» از جمله چند فرهنگ فارسی معروف است. این کتاب اثری است از سیدعبدالرشید تتوی. این کتاب ظاهرا نخستین فرهنگ انتقادی فارسی است که در سال 1064 قمری نوشته شده است. نویسنده بعد از دیباچه، با رعایت حروف تهجی اول و دوم، فرهنگ لغتی در 25 باب ترتیب داده است. منابع اصلی نویسنده، فرهنگ جهانگیری و فرهنگ سروری بوده است. او با تلخیص فرهنگهای پیشین و اصلاح بدخوانیها و نقد لغات و شواهد، طرحی نو در فرهنگنویسی درانداخته است. نویسنده بعد از آوردن لغات، استعارات هر باب را ذکر کرده که البته شمار زیادی از آنها در زمره کنایات میگنجد.
«ارجاع» عبارت است از عمل رجوع دادن خواننده از نقطهای در متن به جایی دیگر به وسیله نشانهای که وی را دعوت میکند تا برای یافتن اطلاعی خاص به جایی مشخص رجوع کند. ارجاع به خودی خود و اغلب برای یافتن اطلاعی محتوایی خواننده را به شیوهای کما بیش صریح و مشخص به داخل خود متن یا خارج از آن راهنمایی میکند. در فرهنگها، ارجاعها داخل خود متن هستند و برای این به وجود آمدهاند که خواننده را به جایی دیگر در متن فرهنگ رجوع دهند.
این کتاب دربردارنده نه گونه از گویشهای تاتی، تالشی و گیلکی است و در آن سه گونه از هر گویش، ضمن توصیف، نخست با همدیگر و در ادامه با گویشهای دیگر و در آخر با زبانهای ایرانی باستان و ایرانی دوره میانه مقایسه شدهاند. حاصل تحقیق نشان از آن دارد که این سه گویش، در بخش فعل بسیار نزدیک به همدیگر هستند؛ یعنی شباهتهای ساخت فعل آنها بسیار و تفاوتشان اندک است. گویش تاتی بیش از تالشی و گویش تالشی بیش از گیلکی ویژگیهای کهن زبانی را حفظ کردهاند و گیلکی ضمن حفظ ویژگیهای فراوان کهن، به دلایل مختلف بیش از دو گویش دیگر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته است.
گويشهاي ايراني که گاه همپاي زبان فارسي و گاه بيش از زبان فارسي قدمت دارند، ذخايري هستند که با گذشت ساليان دراز ميتوان از دل آنها به فرهنگ غني و پربار ايراني دست يافت و با شناخت هر چه بيشتر اين گويشها ميتوان به شناخت بيشتر زبان فارسي و باروري آن کمک فراواني نمود؛ اما گاه پراکندگي و کمبود منابع در زمينه تعداد کثيري از گويشهاي ايراني نو باعث شده است که نتوان آن چنان که شايسته است درباره آنها نظر داد و به تحليل و طبقهبندي آنها پرداخت و بدان خاطر بايد از هرگونه مواد و پيکره زباني به دست آمده از چنين گويشهايي استقبال کرد. گويش تاتي که در زمينه ارتباطش با زبان آذري و زبانهاي ديگر ايراني، نظرات بسياري ذکر شده، از گويشهايي است که گونههاي فراواني دارد و يکي از آنها تاتي کلاسور (kalāsur) از گويشهاي تاتي آذريايجان است. آنچه از اين گويش در دست داريم، دو مقاله از آقاي احمد اصغري است که در شمارههاي قبلي نشريه دانشکده ادبيات و علوم انساني تبريز چاپ شده بود. بنا به اهميت اين گويش در حال فراموشي و نيز بنا به اين دليل که از اين گويش، مواد زباني قابل اعتماد ديگري در دست نداريم، نگارنده در اين مقاله به بررسي و تحليل آن گويش پرداخته است. آنچه در اين مقاله آمده تحليل مواد قبلي و استخراج ويژگيهاي ديگر گويش تاتي کلاسور از روي مواد زباني ارائه شده است که در دو بخش تنظيم شده است: 1ـ تحليل و بررسي تحقيق قبلي، 2ـ ويژگيهاي ديگر زباني تاتي کلاسور. در بخش دوم مقاله، سعي نويسنده بر آن بوده ضمن برشمردن ويژگيهاي زباني تاتي کلاسور، با گويشهاي تالشي و تاتي خلخال نيز به طور تطبيقي مقايسه شود.