کتابخانه مجازی ادبیات

این کتاب افزون بر مقدمه، شامل دو فصل است؛ فصل اول واژه نامه و فصل دوم واژه‌های ویژه، واژه‌های مربوط به خرما و مفاهیم در ارتباط با آن و درخت خرما، وزن‌ها و بازی‌ها. واژه‌نامه به صورت فارسی ـ گویش تنظیم شده است. برابرهای گویشی به ترتیب الفبای لاتین و نام گویش‌ها به ترتیب الفبای فارسی ذیل هر مدخل آمده است. در پیش‌گفتار کتاب نیز نکاتی در تعریف گویش‌شناسی، ضرورت گردآوری گویش‌های ایرانی و همچنین توضیح درباره تحقیقات و نگارش‌های دکتر کیا در این حوزه آمده است.

منطقه قومی تالش که یکی از نواحی ایرانی محل سکونت قوم تالش است با مساحتی حدود ۲۳۷۳ کیلومتر مربع که در شمال غرب گیلان قرار دارد، یک سوم خاک استان گیلان را تشکیل می‌دهد. به استناد منابع و شواهد بسیار، تالش‌ها بازمانده کادوسیان باستان و از همسایگان دیرین قوم گیل می‌باشند. منطقه تالش جنوبی از غرب به استان اردبیل از شمال به آستارا و از جنوب به رودبار و از شرق به دریای خزر و انزلی محدود شده و شامل شهرهای آستارا، لوندویل، چوبر، حویق، لیسار، هشتپر، اسالم، پره سر، رضوانشهر، ماسال و شاندرمن و در استان اردبیل نیز در برخی مناطق شهرستان نمین مانند بخش عنبران و بخش ویلکیج و همچنین بخش خورش رستم و بخش شاهرود در شهرستان خلخال مردم تالش هستند و به زبان تالشی سخن می‌گویند. تالش، سرزمینی که در روزگاران کهن به منطقه وسیعی گفته می‌شد که از شمال با آلبانیای قفقاز، از شرق به دریای کاسپی و از جنوب به اسپیه‌رو یا سپیدرود و از آن به حدود مارلیک یا عمارلوی کنونی می‌رسید و از غرب نیز رشته کوه‌های تالش را دربر می‌گرفت. تالش (کادوسیه) از زمان مادها و در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، همواره بخش جدایی‌ناپذیر ایران بود. تالش‌ها (کادوسیان) همواره یکی از اصلی‌ترین بخش‌های ارتش ایران را تشکیل می‌دادند. تالش‌ها در نیمه دوم قرن هجدهم بعد از کشته شدن نادرشاه و آغاز هرج و مرج در ایران خودمختاری درونی خود را به دست آوردند و حکومت خوانین تالش را تأسیس کردند و شهر لنکران را به عنوان پایتخت خود انتخاب نمودند. پس از ظهور آغامحمدخان قاجار این خودمختاری از میان رفت. ناگفته نماند که لنکران از دیرباز تا کنون مرکز سکونت تالش‌ها به‌شمار می‌رود. در سال ۱۸۱۳ میلادی با امضای عهدنامه گلستان بخشی از تالش به روسیه پیوست و در سال ۱۸۲۸ میلادی با امضای عهدنامه ترکمن چای این پیوند تصویب و تثبیت گردید و تالش‌ها به دو قسمت تقسیم شدند. یک قسمت آن تحت سلطه روسیه و بخش دیگر آن تحت حاکمیت دولت ایران قرار گرفت.

این کتاب دربردارنده نه گونه از گویش‌های تاتی، تالشی و گیلکی است و در آن سه گونه از هر گویش، ضمن توصیف، نخست با همدیگر و در ادامه با گویش‌های دیگر و در آخر با زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی دوره میانه مقایسه شده‌‌اند. حاصل تحقیق نشان از آن دارد که این سه گویش، در بخش فعل بسیار نزدیک به همدیگر هستند؛ یعنی شباهت‌های ساخت فعل آنها بسیار و تفاوت‌شان اندک است. گویش تاتی بیش از تالشی و گویش تالشی بیش از گیلکی ویژگی‌های کهن زبانی را حفظ کرده‌اند و گیلکی ضمن حفظ ویژگی‌های فراوان کهن، به دلایل مختلف بیش از دو گویش دیگر تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته است.

تاتي خلخال و تالشي از هم متاثرند، اما مقدار اين تاثير در مناطق مختلف متفاوت است. شدت نزديکي اين دو گويش با يکديگر عاملي براي مخفي ماندن حدود و ثغور جغرافياي زباني اين دو شده است، چنان که گاه گونه‌هاي تاتي در دل تالشي، و گونه‌هايي تالشي در دل تاتي يافت مي‌شوند. دو روستاي «اسکستان» و «اسبو»، از توابع شاهرود خلخال، از ديرباز در مسير راه تالش و شاهرود قرار گرفته و ارتباط تنگاتنگي با تالش داشته‌اند، اين دروازه در تحقيقات زبان‌شناسي تاتي و تالشي جدي گرفته نشده است. اين مقاله با توجه به دلايل مختلف زبان‌شناختي، اجتماعي و جغرافيايي در پي آن است که نشان دهد زبان دو گونه اسکستاني و اسبويي، برخلاف معروف، به نظر مي‌رسد گونه‌اي از تالشي باشد. ويژگي‌ها و مولفه‌هاي مهم زباني خاص تاتي و تالشي، سابقه ارتباط اين دو منطقه با هم، ارائه شواهد و مثال‌هايي در چند بخش‌آوايي، ساخت‌واژي، و واژگاني، و بررسي ملاحظات جغرافيايي منطقه مويد اين مدعاست.