کتابخانه مجازی ادبیات

تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری می‌باشد. تحفة العراقین که در قالب مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو سفر خاقانی، یکی به عراق عجم و دیگری به حجاز، به قصد حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از جمله مناجات‌ها و مدح شخصیت‌های سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است. تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز می‌نامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است. کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ‌ترتیب عبارت‌اند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».

در این مقاله معنای دیگری از واژه «شکرین» که در اصل به معنی «منسوب به شکر» و سپس به معنی «شیرین» است بررسی شده است. علاوه بر روشن شدن این معنی، ابهام بعضی از بیت‌های خاقانی نیز برطرف شده است.

ایهام ظریف‌ترین و رازناک‌ترین شگرد شاعرانه‌ای است که شاعران ظریف‌کار و هنرور با به‌کارگیری آن هنری‌ترین و پرورده‌ترین سروده‌های خویش را پرداخته و از آن برای ساخت و پرداخت سخنانی شبکه‌وار، رازناک و تودرتو و به همین دلیل شگفتی‌آمیز و ذهن‌انگیز بهره‌ها گرفته‌اند، بیشترینه ادیبان و سخن‌سنجان نیز بر اینکه ایهام بدیع‌ترین آرایه بدیعی و شیرین‌ترین شیوه شاعری است، معترف شده‌اند و رازناکی و فرازمندی آن را پذیرفته‌اند. در این کتاب نخست ایهام با دیدی ژرف‌کاوانه بررسی شده و آنگاه دیوان حافظ ـ خوش‌ایهام‌ترین دفتر شعری فارسی ـ بررسی شده و نمونه‌هایی از جادوکاری‌ها و هنرورزی‌های خواجه شعر فارسی در شیوه ایهام‌پردازی بیان شده است.

چندی بیش چاپ جدیدی از غزل‌های حافظ، به تصحیح ادیب برومند و با شمایلی آراسته و خوش چاپ بر انبوده چاپ‌های دیوان خواجه شیراز افزوده شد. آنگونه که از مقدمه کتاب برمی‌آید، مصحح در فراهم آوردن آن به سه مأخذ نظر داشته است: چاپ قزوینی ـ غنی با رمز «ق»، چاپ خانلری با رمز «خ» و دستنوشته‌ای از قرن نهم به خط پیرحسین کاتب با رمز «پ». مصحح به شیوه تصحیح ذوقی از میان این سه مأخذ، آنچه را به نظرش درست‌تر و حافظانه‌تر می‌نموده است، انتخاب و به گزین کرده است و هر جا ضبط هر سه نسخه را ناروا و غیر حافظانه تشخیص داده، از دیگر نسخه‌های خطی و چاپی یاری گرفته است (بیشتر چاپ‌ها انجوی، پژمان و فرزاد، و نسخه‌ای خطی از قرن چهاردهم مورخ 1304) و به اینگونه و به ادعای خود چاپی از دیوان حافظ فراهم آورده است.