کتابخانه مجازی ادبیات

در غالب كتاب‌هاي دستور زبان فارسي، از نوع ئي/ يي سخن به ميان آمده است كه به مصدر فعل اضافه مي‌شود و صفت لياقت مي‌سازد. برخي از دستورنويسان، از جمله خانلري (1370) و خيام پور (1373)، سخني درباره صفت لياقت نگفته‌اند. ساير دستورنويسان به بيان يك يا دو جمله درباره آن اكتفا كرده‌اند. فرشيدورد (1382) مي‌گويد لياقت در واقع نوعي نسبت است؛ مثل گفتني و ديدني و تماشايي. قريب و ديگران (1355) گفته‌اند، ياي نسبت گاهي مفيد لياقت و لزوم است؛ مانند سوختني و مردني و رفتني و ديدني. وحيديان كاميار (1379) تنها به بيان ساختمان آن بسنده مي‌كند، يعني مصدر + ي؛ مانند خوردني، رفتني. انوري و گيوي (1369) و،‌ ظاهرا به تبع آنان، نوبهار (1372) به توضيح بيشتري درباره انواع ساخت صفت لياقت پرداخته‌اند. به باور آنها، صفت لياقت شايستگي و لياقت را به موصوع خود نسبت مي‌دهد، مانند كتاب خواندني، فيلم ديدني. آنها از نظر ساخت به 5 نوع صفت لياقت قايل شده‌اند: 1) مصدر + ي؛ مثال: رفتني، پوشيدني 2) فعل امر؛ مثال: مگو (در اسرار مگو) 3) بن مضارع + اك؛ مثال: خوراك،‌ پوشاك 4) بن ماضي + گار؛ مثال: ماندگار 5) بن مضارع + ا؛ مثال: روا (= رفتني).

با‏وجود اهمیت ساخت سببی ـ که جزء جهانی‌هاست ـ و نیز انجام‏شدن پژوهش‏های گسترده درباره این‏گونه ساخت‌ها در زبان‌های دیگر، تحقیق درباره ساخت‌ سببی ریشه‏ای، تک‏واژی و کمکی ترکی آذری، محدود به بررسی‌های سنتی است، و توصیف‌ها به افزوده‏شدن تک‏واژ سببی دئر (dir) به پایه‏های فعلی‏ای چون قاچ دیرماق (qaçdirmaq)، یعنی دواندن/ دوانیدن و یاتدیرماق (yatdirmaq)، یعنی خواباندن/ خوابانیدن اختصاص دارند؛ بنابر‏این، در پژوهش حاضر، به بررسی معنایی، نحوی و کار‏برد‏شناختی ساخت سببی ریشه‏ای، تک‏واژی و کمکی در چهار‏چوب دستور نقش و ارجاع می‌پردازیم. مهم‌ترین نتایج حاصل از این بررسی به شرح ذیل است: الف) سببی‌های ریشه‏ای، تک‏واژی و کمکی، القا‏کننده سببی مستقیم هستند؛ ب) فعل‏ها بیشتر، فرایند‏های مفید و دست‏آورد را نشان می‏دهند؛ ج) ساخت‌های سببی در حالت بی‌نشان، دارای تأکید محمولی هستند؛ ولی در حالت نشان‌دار هم می‌توانند تأکید محدود و هم نوع جمله‌ای را داشته باشند.