مقامات حريري و حميدي به عنوان دو اثر منثور، جزء آثار داستاني کهن در ادب عربي و فارسي به شمار ميآيند. اين دو مجموعه داستاني از نظر داشتن عناصر داستان و پردازش نيکوي آنها از چنان قوت و مقبوليتي برخوردارند که ميتوانند با داستهاي کوتاه در عصر حاضر، برابري کنند. از جمله عناصر داستاني بلکه مهمترين آنها، عنصر «شخصيت» است که بويژه در مقامات حريري نقشي برجسته و جذاب دارد. مقايسه شيوههاي شخصيتپردازي و تحليل انواع شخصيتها در اين دو مقامات، سبب ميشود تا ضمن شناساندن ارزش ادبي اين دو اثر، جنبهاي مهم از ارتباط ميان زبان و ادب فارسي و عربي و پرباري آنها روشن شود.
مقامات حریری مشتمل بر مقدار انبوهی از کلام عرب، لغت و مثل میباشد. حریری نوشتن مقامات خود را در سال 495 قمری آغاز کرد و به سال 504 قمری به پایان رسانید. جنبههای لغوی و ادبی مقامات حریری موجب شد که این کتاب افزون بر کشورهای عربی و ایران در شبه قاره هند و پاکستان همواره به عنوان یک کتاب درسی مورد استفاده قرار گیرد و شرحها و تعلیقات و ترجمهها و فرهنگهای لغت برای آن نوشته شود. این فرهنگ یکی از این فرهنگهاست که در سال 1814 میلادی تألیف شده و در پایان ترجمه مقامات حریری آمده است.
این کتاب ترجمه کهن فارسی از اثر بینظیر ادب عربی یعنی مقامات حریری میباشد. مقامات حریری در واقع تقلیدی ماهرانه از مقامات بدیعالزمان همدانی میباشد، جز آنکه در داستانهای حریری نوعی نظم منطقی وجود دارد که در داستانهای همدانی مشاهده نمیگردد. اشاره به نکات و مسائل ادبی، لغوی، اخلاقی، فقهی و نحوی ارزش نوشتههای حریری را چندبرابر کرده و استفاده از عبارات و مضامین و امثله زیبای عربی و همراهکردن نثر با نظم که اغلب به خاطر استنتاجهای ظریف نویسنده از زبان قهرمان داستانها سروده میشود، به آن اعتباری دیگر میبخشد.
نقد ادبی که شاخهای از ادبیات بهشمار میآید، دانشی است که به شرح ارزیابی و داوری پیرامون آثار ادبی میپردازد. ادب عربی از دیرباز با نوعی «نقد ادبی» آمیخته بوده است. در این میان «تاریخ ادب قدیم عرب» به جهت داشتن پیشینهای گرانقدر، سرشار از معلومات و دانستنیهای ادبی و انتقادی است. ابن سلام از راویان و منتقدان قدیم عرب است که با نوشتن کتاب «طبقات الشعراء» تاریخ ادبیاتنویسی و نقد ادبی را در ادب عربی پایهریزی نمود. او در کتاب خود استفاده از روش طبقهبندی، بیان اصل و نسب شاعران، بیان ویژگیهای اخلاقی و شخصیتی آنان و نقد و بررسی اشعار را مورد توجه قرار داده است. مهمترین نکته در طبقاتالشعراء، بکارگیری شیوههای گوناگون در نقد اشعار است که میتوان از شیوههای زیر نام ببرید: 1. مقایسه شاعر با شاعران هم طبقه او. 2. مقایسه شاعر با شاعران شهر و منطقه او. 3. برتری دادن شاعر بر شاعران یک دوره. 4. برتری دادن شاعر به جهت استفاده نیکو از یک صنعت بلاغی. 5. برتری دادن شاعر به جهت داشتن استعداد شعری. 6. ستودن شاعر به جهت داشتن استعداد شعری. 7. گزینش و برتری دادن قصیدهای از شاعر. این روشها گرچه ریشه در نقد ادبی دوره جاهلی و اموی دارد، ولی مورد استقبال منتقدان دورههای پس از ابن سلام نیز قرار گرفت و باید اعتراف نمود که برخی از اصول آن، در دوره معاصر همچنان کاربرد بسیاری دارد.
نمايشنامههاي توفيق الحکيم، پدر نمايشنامهنويسي عرب، افزون بر اينکه از ژرفترين مضامين انساني برخوردار است، در قالب زيبايي هم نوشته شده است. وي با بهرهگيري از عناصري مانند گفت و گو، اسطوره، طنز، اقتباس از داستانهاي قرآني و آوردن نثري موزون و روان، کوشش کرده است تا نمايشنامههاي خود را به شکلي دلنشين و جذاب ارایه کند. طبعا شناخت بيشتر از سبک ادبي ايشان، ميتواند براي دستيابي به فهم بهتر مضامين نمايشنامههاي او به خوانندگان کمک کند. براي آمادهسازي اين مقاله، نمايشنامههاي توفيق الحکيم مورد مطالعه قرار گرفت، سپس ويژگيهاي سبکشناسي هريک، در انتقال محتوي و تاثيرگذاري بر خوانندگان استخراج شد و در پايان بررسي با جمعبندي و تحليل آن ويژگيها، سبک ادبي و بياني ايشان در نگارش نمايشنامهها، روشن گرديد.