مثلها و صناعات وابسته به آن در زیباسازی کلام نقش بسزایی دارند و شیوایی کلام با همراهی مثلها که از قدیمی ترین آثار ادبی و حکمت عامه به شمار می روند، افزون تر می گردد. رحیم عفیفی در پیشگفتار کتاب حاضر در رابطه با سخن فصیح، تاثیر مثل در سخن، چیستی مثل و کاربرد آن در دوران پیش از اسلام، نظرات احمد بهمنیار و علی اکبر دهخدا درباره مثل و حکمت، انواع مثل، تمثیل، ارسال المثل و ... سخن گفته است. مدخل الفبایی این کتاب شامل حکمت ها و مثلهایی از قصاید، غزلیات، رباعیات و مثنوی های شعرای قرون سوم تا یازدهم هجری است. این کتاب در سال 1371 توسط انتشارات سروش در اختیار علاقمندان قرار گرفت.
حکمت بوعلی سینا، تألیف محمدصالح حائری مازندرانی، کتابی است در پنج جلد با موضوع فلسفه اسلامی خاصه حکمت مشاء به زبانهای فارسی و عربی، با مقدمه عمادالدین حسین اصفهانی مشهور به عمادزاده و به تصحیح حسن فضائلی. حکمت ابن سینا کتابی است که حقایق و اسرار گفتارهای شیخ را که دیگران نادیده انگاشتهاند، کشف نموده و عقاید اسلامی ساده را طبق مقررات قرآن و معتقدات اهلبیت(ع) و اتفاق امامیه و امت، به براهین فلسفی مبرهن ساخته و بدون مبالغه هر فصل یا صفحه از این کتاب، مشتمل بر نکات تازه و یا در بسیاری از مواضع متضمن مبتکراتی است. از جمله مسائلى که در این کتاب با تجزیه و تحلیل و بهصورت صحیح اثبات شده است، اصالت وجود و وحدت وجود، پس از میرداماد است که از زمان صدرالمتألهین تا عصر سبزوارى به بعد رواج یافته و ملاصدرا خودش قبلا از متصلبین در اصالت ماهیت بود، سپس عدول کرد. در این کتاب، یعنى در جلد طبیعیات و علم النفس به تمام ادله اصالت وجود که حاجى سبزوارى به نظم کشیده، پاسخ داده شده و ادله شیخ اشراق و براهین خیام و رساله اعتباریت وجود و تأصل ذات مشروحا مذکور است و کتب میرداماد و شوارق و گفتارهاى محقق طوسى و محققین دیگر حقا اصالت مهیت را به بداهت رسانیدهاند. ابن سینا هم بالصراحه قائل به اصالت ماهیت است و نسبت اصالت وجود بر وجه تباین حقایق وجودات به مشائیه سندى ندارد و متأخرین موجودات را در کلام به وجودات مشائیه اشتباه کردهاند؛ چنانکه در محاکمات بدان اشاره شده و جز صدور و حصول و کون و سائر افعال عموم که همان مقتبس بودن ذات به علت است که شیخ در شفا و غیره آن را تکرار فرموده، چیز دیگرى در خارج نیست و در مسئله وحدت وجود هم عمده شبهه ایشان عدم صحت انتزاع مفهوم واحد از متباینات است. محمدصالح حائری مازندرانی میگوید: بس است در شکستن این طلسم مبطل السحر این جادو و نقض به مفهوم مناقصه و مضاده و مقابله و مفاهیم مراتب اعداد، بلکه مفهوم نفس تعدد و مفهوم کثرت که از منشأ متعدد و متکثر و متباین و متقابل برمىخیزد و در این کتاب در رفع این شبهات چیزى فروگزار نکردهاند - و أين العيان من البيان - به نظر حسین اصفهانی (عمادزاده) با توجه به تقریرات مازندرانی، مطالعه و تدریس این کتاب براى دانشکده معقول و طلاب و مبتدى و منتهی واجب است تا محصلین و مدرسین معقول هر دو از حقایق حال طبق کتاب و سنت و عقاید اهلبیت(ع) و فقها و محدثین و روات عالیقدر و متکلمین عظیمالشأن آگاه شوند و در هیچگونه خطرى یا توبیخى واقع نگردند و از تحصیل و تدریس علم معقول محروم نمانند و منویات فقهای عالیقدر و مراجع فتوى تأمین گردد.
حکمت بوعلی سینا، تألیف محمدصالح حائری مازندرانی، کتابی است در پنج جلد با موضوع فلسفه اسلامی خاصه حکمت مشاء به زبانهای فارسی و عربی، با مقدمه عمادالدین حسین اصفهانی مشهور به عمادزاده و به تصحیح حسن فضائلی. حکمت ابن سینا کتابی است که حقایق و اسرار گفتارهای شیخ را که دیگران نادیده انگاشتهاند، کشف نموده و عقاید اسلامی ساده را طبق مقررات قرآن و معتقدات اهلبیت(ع) و اتفاق امامیه و امت، به براهین فلسفی مبرهن ساخته و بدون مبالغه هر فصل یا صفحه از این کتاب، مشتمل بر نکات تازه و یا در بسیاری از مواضع متضمن مبتکراتی است. از جمله مسائلى که در این کتاب با تجزیه و تحلیل و بهصورت صحیح اثبات شده است، اصالت وجود و وحدت وجود، پس از میرداماد است که از زمان صدرالمتألهین تا عصر سبزوارى به بعد رواج یافته و ملاصدرا خودش قبلا از متصلبین در اصالت ماهیت بود، سپس عدول کرد. در این کتاب، یعنى در جلد طبیعیات و علم النفس به تمام ادله اصالت وجود که حاجى سبزوارى به نظم کشیده، پاسخ داده شده و ادله شیخ اشراق و براهین خیام و رساله اعتباریت وجود و تأصل ذات مشروحا مذکور است و کتب میرداماد و شوارق و گفتارهاى محقق طوسى و محققین دیگر حقا اصالت مهیت را به بداهت رسانیدهاند. ابن سینا هم بالصراحه قائل به اصالت ماهیت است و نسبت اصالت وجود بر وجه تباین حقایق وجودات به مشائیه سندى ندارد و متأخرین موجودات را در کلام به وجودات مشائیه اشتباه کردهاند؛ چنانکه در محاکمات بدان اشاره شده و جز صدور و حصول و کون و سائر افعال عموم که همان مقتبس بودن ذات به علت است که شیخ در شفا و غیره آن را تکرار فرموده، چیز دیگرى در خارج نیست و در مسئله وحدت وجود هم عمده شبهه ایشان عدم صحت انتزاع مفهوم واحد از متباینات است. جلد چهارم، داستانهای علم النفس به قلم شیخ، مانند رساله طیر با شرح بشر بن ناصر هاشمی بغدادی و رساله حي بن یقظان با شرح ابومنصور بن زیله بغدادی که از شاگردان شیخ بوده و مواضع لازمه از اصل و دو شرح مزبور را شرح عربی نمود و مجموع آن را ترجمه به فارسی کرده و ترجمه دو قصه سلامان و ابسال به تلخیص محقق طوسی و ترجمه به رساله طیر سهروردی و شرح فارسی مختصر بر قصیده شیخ در نفس بدون اقتباس از دیگران و سائر مهمات مربوط به کتاب حکمت ابن سینا که تحلیل شده است.
کتاب مثل ها و حکمت ها اثر رحیم عفیفی از انتشارات سروش است هر مَثَل نتیجۀ تجارب و خلاصۀ افکار و آرای صدها بلکه هزاران شخص دانا و آزموده است که در قالب عبارتی مختصر و روان ریخته شده و به جامعه تقدیم شده است و جامعه آن را پسندیده و به میل خود آن را پذیرفته و مفاد و مضمون آن را تصدیق کرده است. بهرهگیری و به کار بردن مَثَل و یا حکمت در کار چون به مقتضای موقع و مقام شخص باشد سخن را دلنشینتر میسازد و تأثیر شگرفی در شنونده میگذارد و به کلام لطف و زیبایی خاص میبخشد و باعث رونق بیشتر آن میشود و چنانچه در شعر به کار رود و مورد استفاده قرار گیرد تأثیر آن دو چندان میشود. کتاب حاضر دربردارندة مَثَلها و حکمتها و سخنان اصطلاحی در آثار شاعران قرن سوم تا یازدهم هجری است که از میان قصاید، غزلیات، رباعیها و مثنویهای شاعران انتخاب شده است و چنین به نظر میرسد که به خاطر سپردن آنها میتواند الهامبخش ذهن خلاق صاحبان ذوق و اندیشه شود، تا با پدیدآوردن مَثَلهای تازه متناسب با وضع زندگی اجتماعی زمان، زبان فارسی بیش از پیش رونق و گسترش یابد.
آنچه بنام ائوگمدئچا از نظر خوانندگان میگذرد از نوشته های پیشینیان است که متن پهلوی و پازند آن در دست میباشد دانشمندان مینویسند اصل این نوشته به زبان اوستائی و دارای 29 بند و مجموعه 280 کلمه بوده است. در متن پازند این بندها به یکصد و یازده و در متن پهلوی به یکصد و چهار پخش شده است. از نویسنده و زمان نوشتن این نوشته آگاهی در دست نیست، به گفته وست دانشمند انگلیسی زمان تالیف کتاب نمی تواند متاخرتر از قرن 12 میلادی باشد.