مطالب این کتاب، مجموعهای است از پانزده مقاله که به مناسبتها و در طول سالیان فراهم آمده است. پارهای از این مقالات در مجلات دانشگاهها به چاپ رسیده است و برخی دیگر از آنها در کنگرهها و یا سمینارها ایراد شده است. سیر تالیف این نوشتارها به تتبع در تاریخ اسلام و یا ادب اسلامی، روی داشته است و رشتهای مربوط از حوادث مهم تاریخی و ادبی را در پی گرفته است.
مجموع مقالات پیرامون ادبیات و شعر نوشته برترین ادیبان و شعرا و نویسندگان معاصر که توسط زنده یاد ابراهیم زال زاده بنیانگذار و مدیر نشر ابتکار و بامداد گردآوری شده است: مجموعه مقالاتی از صفدر تقی زاده داریوش آشوری نجف دریابندری باقر پرهام احمد شاملو هوشنگ گلشیری م. آزاد احمد کسیلا فیروز شیروانلو مهدی اخوان ثالث سیمین بهبهانی ع. پاشایی و... فهرست: موسیقی زبان، عکس های یک شاعر، زیبایی چیست؟، نگاهی به ادبیات امروز آمریکای لاتین، جهان سوم در تکاپوی جهانی، یادی از بهرام صادقی، نگاهی به سه کتاب رضا براهنی و ...
تاریخ بشر آئینه یک سلسله مبارزه هایی است که بین طبقات مردم برقرار است و این مبارزه ها تا غلبه حق بر باطل ادامه خواهد داشت. مبارزه طبقاتی مظهر و نمایش واقعی حوادث تاریخی است که سر ترقی و تکامل هم در آن نهانست. نبرد دائمی خوبی و بدی، قدرت و حق، فقر و غنا، سرمایه و کار، تقدم و تجدد، ارتجاع و آزادی، فداکاری و خودپرستی، ظلم و عدالت و بالاخره مبارزه نور و ظلمت و یا یزدان و اهریمن است که حوادث و وقایع تاریخی را بوجود آورده است و بدون این نبرد زندگی هدف واقعی ندارد. تصدیق حالت حاضره و تسلیم در برابر سلطه و قدرت زندگی را همان اندازه فاقد روح و معنی خواهد ساخت که کسی وارد جنگ تن به تن بشود بدون اینکه کینه ای در دل داشته باشد و یا تن به زناشویی دهد درحالیکه فاقد عشق و محبت نسبت به همسر خود باشد. یکی از مظاهر حساس و جلوه های مشخص مبارزه های طبقاتی مبارزه ایست که در طول تاریخ بردگان با اربابان نموده اند و پرده های دلگداز و در عین حال لذت بخشی در صحنه اجتماع به وجود آورده اند. بردگی دوره مشخصی در تاریخ اجتماعی هریک از ملت ها گذرانده و خود یکی از دوره های فعالیت اقتصادی بشر است. تمام ملت ها "دوران اقتصاد بردگی" و یا دوره مبارزه بر علیه بردگی را در زمان واحدی نگذرانده اند و در تمام ملت ها هم بردگی حالت مشخص اقتصادی نبوده بلکه بطوری که در این مقاله ها دیده خواهد شد رژیم اقتصادی بردگی در بعضی از کشورها مانند یونان و روم با ظهور فئودالیسم از بین رفته و در پاره از ممالک دیگر مانند آمریکا و روسیه تا یک قرن پیش وجود داشته و در پاره کشورها مانند ایران از بردگان در فعالیت خاص اقتصادی یعنی تولید استفاده نمی کردند.
کتاب «المنقذ من الضلال والموصل الی ذی العزة والجلال» که در این کتاب ترجمه شده، اعترافگونهای است از غزالی که در آن از شک شروع کرده و به شناخت میرسد. این کتاب با وجود اندکی حجم و ایجاز مطلب، از شاهکارهای فرهنگ اسلامی در مبحث شناخت است. خواننده با شخصی آشنا میشود که قهرمان داستان هموست. این قهرمان که سالها در بزرگترین دانشگاه عصر خود تدریس کرده و آوازه او در دنیای پهناور آن روزگار سخت درپیچیده است، اکنون در صفحههای نخست کتاب خواننده او را میبیند که در محسوسات شک کرده و پس از آنکه بنیاد کلیت علمی خود را درهم میریزد، قدم به قدم مسئله را پی میگیرد تا دوباره به شناختی باورافزا و یقینی نه مانند پیش بلکه محکم و مستدل و نیرومند دست یابد.
«شعر شیعه از نخستین روزگاران، شعر عقیده بوده است و جهاد و موضع؛ حتی شاعرانی را که در زمان حیات خود پیامبراکرم (ص) شعری درباره علی (ع) سرودهاند همه آن شعرها حاکی است از عقیده راستین و حماسه دیگر. این گونه شاعران همواره درفش افرازان حقایق اعتقادی و عدالت اجتماعی و مبارزات انسانی بودهاند. کسانی مانند کمیت بن زید اسدی، دعبل خزاعی، سیدحمیری، عبدی کوفی، و دیگر شاعران بزرگ تشیع». پیامداران شیعه در نشر سخن حق و برگرفتن پرده از نقاب نفاق و تلون هرگز نیاسودهاند. در دو عصر امویان و عباسیان که غاصبان سیاستباز با دستیاری سفلگان آدمکش بر آن بودند تا بر چهره کریه خود نقاب تقدس تعبیه کنند، به جرأت باید گفت که سهم این نامآوران در افشاگری و هم پاسداری در رهبری ائمه (ع) بیش از دیگران بوده است.