وجود هشت نظیره و پنج ترجمه از حُسن و دل، به زبانهای مختلف از جمله انگلیسی و آلمانی، نشان دهنده توجه دیگر ملل به این منظومه عاشقانه صوفیانه فارسی و اهمیت آن است. پژوهشگران بسیاری به دنبال یافتن سرچشمههای تأثیرگذار بر خلق این اثر بودهاند و منابعی را نیز برشمردهاند، اما تا کنون به تقلید سیبک نیشابوری از منظومه خسرو و شیرین نظامی؛ یعنی مهمترین سرچشمه این اثر پی نبردهاند. پنهان ماندن شباهتهای این دو منظومه، به سبب درآمیختن خلّاقانه قصه رمزی صوفیانه، افسانه عامیانه و داستان عاشقانه، با تغییر نام شخصیتهای داستانی به مفاهیم انتزاعی است که در متن «حُسن و دل»، دولایه معنای اولیه و معنای تأویلی را پدید آورده است. حاصل این آمیزش، آفرینش خوانشی صوفیانه و تأویلی از خسرو و شیرین به نام حُسن و دل گردیده که در سطح معنای اولیه خود، داستانی عاشقانه است و شباهتهای بسیاری با «خسرو و شیرین» نظامی دارد. در سطح تأویلی نیز منظومهای عرفانی است که شرح سلوک و دستیابی به معرفت و جاودانگی را روایت میکند. موضوع این پژوهش بررسی شباهتهای خسرو و شیرین و «حُسن و دل» با مقایسه متن دو منظومه به شیوه متن پژوهی است. یافتهها نشان میدهند که عشق دو دلداه موضوع مشترک دو منظومه است. ساختار و فصلبندی دو منظومه شباهتهای بسیاری دارند. در طرح دو منظومه علل و انگیزههای مشابه در رخداد حوادث دیده میشود. همچنین بیش از نیمی از شخصیتهای دو منظومه، نظیر هم و دارای ویژگیهای شخصیتی مشترک هستند. حوادث مشابه در دو منظومه، بسیار چشمگیراست. بسیاری از مکانها نیز نظیر یکدیگرند. در محتوی گفتگوها هم، شباهتهای بسیاری دیده میشود. یافتههای این پژوهش نشان میدهد، مهمترین سرچشمه حسن و دل خسرو و شیرین است و سیبک نیشابوری، در سرودن داستان عاشقانه از جمله مقلدان نظامی به شمار میرود.
این پایان نامه بررسی کوتاهی است در زندگینامه نظامی و امیرخسرو دهلوی و همچنین اشعار خسرو و شیرین و شیرین و خسرو. در این رساله دویست بیت از خسرو و شیرین نظامی و دویست بیت از شیرین و خسرو امیرخسرو دهلوی در دو داستان مشابه انتخاب و به بررسی صنایع ادبی آنها پرداخته شده است.
نویسنده کتاب درباره سبب نوشتن کتاب در مقدمه میگوید: "پس از مطالعه بدین فکر افتادم که افسانه خسرو و شیرین و فرهاد را با مراعات حوادث تاریخی و حذف حشو و زوائد بی اصل ممل غیر اخلاقی و نامناسب که قدر و قیمت واقعی آن را در انظار میکاهد بنگارد. پس از نوشتن انگلیسی این کتاب نیز در این فکر بودم که فارسی آنرا برای اطلاع دوستانی که بزبان انگلیسی آشنا نیستند بنگارد." کتاب شاه ایران و بانوی ارمن، بزرگترین سینماهای تاریخی و اخلاقی و ادبی ایرانی است که به قلم ذبیح بهروز نگاشته و در سال 1306 توسط مطبعه فاروس طهران منتشر شده است.
حکايت از قالبهاي داستاني است که پديدآورنده آن، براي بيان تجربه خود از جهان بيرون، ارتباط تاثيرگذار و بيان انديشه از آن بهره ميگيرد. يکي از انواع حکايتها، حکايتهاي صوفيانه است؛ حکايتهايي که بيش از هر چيز، ظرف بيان اصول انساني بوده و با خلق متن، انديشه را از حالت بالقوه به فعل درآوردهاند. بنابراين با توجه به اين موضوع، تحول از اساسيترين دغدغههاي حکايتهاي صوفيانه است که ابتدا در شخصيتها به عنوان پايههاي حکايت، سپس در مخاطبان آن صورت ميگيرد. بسياري از منتقدان ادبي، شخصيتهاي حکايت و از جمله حکايتهاي صوفيان را شخصيتهايي ايستا و کم تغيير معرفي نمودهاند. در اين جستار، حکايتهاي صوفيانه با تکيه بر خوانش آزاد (خواننده محور و متن محور) و از ديدگاه تحول بررسي شد. اين بررسيها بيانگر دو گونه از تحول است: روايت تحول (تحول در بينش و رفتار شخصيتهاي حکايت) و خلق تحول (تاثير حکايت بر انديشه مخاطبان و تحول در بينش خوانندگان)، که تمامي عناصر حکايت و بيش از همه عنصر گفتگو در فرآهم آوردن زمينه اين تحول نقش داشتهاند.
شعر نو حماسي از جمله جريانهاي عمده شعر معاصر است که ويژگيهاي حماسي آن متناسب با شرايط تاريخي دگرگون شده است. احمد شاملو درخشانترين چهره اين جريان است که ويژگيهاي حماسي شعرش چشمگيرتر از ديگر شاعران معاصر است. در اين پژوهش براي توصيف دگرگوني حماسه، متناسب با نيازهاي بياني تازه، ويژگيهاي حماسي شعر شاملو به عنوان نمونهاي از حماسه نو، به دو دسته تقسيم شده است: ويژگيهاي محتوايي (بينش آرماني، نگرش اومانيستي، عاطفه جمعي، شکلروايي، اسطورهپردازي، عنصر پهلواني، درونمايه جدال خير و شر) و ويژگيهاي زباني (گزينش واژگان و ترکيبات متناسب با درونمايه حماسي، کهنگي ترکيبات و ساختارهاي نحوي، تصاوير اسطورهاي، تصاوير جنگ افزارها، فضاسازيهاي حماسي، ايجاز، اغراق، تضاد، تناسب، موسيقي با شکوه حماسي). در اين بررسي به اين نتيجه رسيدهايم که شاملو با حفظ ماهيت خاص شعر خود، شعر حماسي سروده و ويژگيهاي شعر حماسي او ميتوانند شاخصههاي مهمي در شناخت شعر نو حماسي باشند.