کتابخانه مجازی ادبیات

بی‌شک در تحقیقات تاریخی، اسناد و مدارک مکتوب به عنوان منابع دست‌اول از اعتبار و جایگاه خاصی برخوردارند؛ چنانچه اسناد و مدارک را بخواهیم با ابعاد مختلف ارزیابی و طبقه‌بندی کنیم، باید فرمان‌های حکومتی که از سوی سلاطین و رؤسای دستگاه‌های حاکم صادر شده‌اند را از جمله منابع مهم تاریخ دانست. فرمان‌ها در بررسی و تحقیق دقیق‌تر حوادث نقش تعیین‌کننده و غیرقابل انکاری دارند. این کتاب شامل 102 فرمان و رقم مربوط به نیمه اول دوره قاجار (آقامحمدخان، فتحعلی شاه، محمدشاه و شاهزادگان بلندمرتبه معاصر هر یک از آنان) است.

میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی متولد سال 1243 قمری، از زمام‌داران کاردان و تجددخواه و تحصیل‌کرده دوران قاجاریه است. او در آغاز خدمت نماینده بازرگانی و سپس کنسول ایران در بمبئی بود، در سال 1271 قمری به مقام سرکنسولی ایران در تفلیس و در سال 1275 به سمت وزیرمختار ایران در دربار عثمانی برگزیده شد و لقب مشیرالدوله را گرفت و در سال 1285 به مقام سفارت کبری ارتقا یافت. او آبرومندترین سفیر ایران در دربار عثمانی بود و حیثیت سیاسی ایران و احترام اتباع ایران مقیم عثمانی را افزود. این کتاب دربرگیرنده اسناد و گزارش‌های دوران وزارت و صدارت سپهسالار است که این سندها هم معرف شخصیت و هم نشان‌دهنده طرز تفکر و تمایلات سیاسی و شیوه کشورداری اوست و افزون بر اینکه میزان و سنجشی برای بهترشناختن سپهسالار به دست می‌دهد، نکته‌های جالب از روابط سیاسی ایران با روس و انگلیس و عثمانی و افغانستان را دربر دارد.

در این کتاب ذکر شده است که دوره قاجاريه از شگفت‌انگيزترين و ننگين ترين ادوار تاريخ ايران است. دوره‌اي است كه قدرتهاي بزرگ جهان از اقصي نقاط دنيا به علل گوناگون چشم به آن داشتند. ايران مركزي شده بود كه تمام قدرتها دور آن دايره زده بودند ـ دايره‌اي بي‌ثبات و ناآرام كه هرگوشه‌اش ميل به درون داشت، به عبارت روشن‌تر به صورت طعمه‌ اي درآمده بود كه كركسان هزار هزار گرد او را گرفته بودند و بر سر استفاده از موقع جغرافيائي و منابع طبيعي آن بر يكديگر منقار مي‌زدند، تا سرانجام هر يك قطعه‌اي ربودند و آنچه كه براي ما باقي ماند منحصر به يك نوار كوهستاني شد در حاشيه كوير مركزي. در نتيجه تغييرات و تحولاتي كه در آغاز كار محمد‌شاه در ايران رخ داد كامران ميرزا حاكم هرات علاوه بر اينكه به وعده‌هاي خود عمل ننمود حتي شروع به دست‌اندازي به نواحي سيستان نيز كرد و اموال سكنه آنجا را به تاراج برد، و هر چه مي‌توانست در نواحي خرسان دست به خرابي زد. در اين مورد «مستر اليس» نماينده‌ي دولت انگلستان درتهران در گزارش شماره 14 مورخ 4 فوريه 1836 به «ويكونت پالمرستون» رفتار بد تركمانان را در ايالات شرقي ايران و به اسارت درآوردن ايرانيان را شرح داده خاطر نشان مي‌سازد شاه براي ختم غائله تركمانان اقدام خواهد كرد. ضمناً مستر اليس به وزارت خارجه انگلستان اطلاع داد كه اخبار رسيده حاكي است شاهزاده كامران نامه‌هاي متعددي به رؤساي افغان نوشته و همكاري آنان را براي مقابله با شاه ايران خواستار شده است؛ در همين گزارش گوشزد مي‌كند كه «يارمحمد‌خان» وزير كامران ميرزا مردي است جسور و با ذوق و قريحه