کتابخانه مجازی ادبیات

محمد مهدی واصف (۱۸۰۲- ۱۸۷۴م) از بزرگان مَدراس- جنوب هندوستان – است. هفده سال در "فورت سِنت جورج کالج" در مَدراس، عربی و فارسی تدریس می‌کرد. وی دارای تالیفاتِ زیادی به فارسی است. نامه های فارسی او با نام «رقعاتِ واصفی» در ۷ ربیع الثانی ۱۲۶۴ هجری از کارخانه جامع الاخبار در شهر مَدراس هندوستان به اهتمامِ سید رحمت الله منتشر شد که اکنون بسیار نایاب است. از این چاپ، یک نسخه در کتابخانه «جامعة العلوم الثنائیه» در کَدپا، هندوستان است که دست کم دو ورق آن از بین رفته است. نسخه خطی کاملی از «رقعات واصفی» نزدِ دکتر معین الدین عقیل بود. این نسخه خطی چهار سال پیش از درگذشتِ واصف یعنی در سال ۱۲۸۵ هجری زمانی که واصف در حیدرآباد دکن مقیم بود، کتابت شده بود. این رقعات را واصفی به فارسی و برای سید جام عالَم (مرشدش)، برادرش، فرزندش و دوستش نوشته بود. دکتر معین الدین با مقدمه و تعلیقات به زبان اردو متن فارسی را تصحیح نموده است. در پایان کتاب "شجره‌های خاندان" آمده است.

در قرن سیزدهم رکود علوم ادبی محسوس است؛ بعضی نویسندگان صناعات بدیعی کتب قبل را جمع‌آوری کردند که در واقع کار آنها نوعی تقلید صرف بود، در این زمان این آثار قابل ذکر است؛ یکی کتاب مدارج البلاغه رضاقلی خان هدایت که در بعضی صناعات عین متن حدائق السحر را آورده، هر چند که هدفش مقابله با آن بوده است و دیگر کتاب ابدع البدایع از شمس العلماء گرکانی است که نویسنده با استفاده از کتب مشهور فارسی و عربی مثل حدائق، المعجم، مفتاح العلوم، تلخیص و مطول آن را نوشته و بعضی استدارکات او در آثار قبل یافت می‌شود که بیشتر نام آنها را تغییر داده است و نیز کتاب دره نجفی که در سال 1290 هـ.ش در یک هفته به طور اختصار در عروض و قافیه و بدیع به تقلید از نویسندگان قبل نوشته شد.

فرهنگ و زبان و ادبيات دو قوم ايراني و هندي چنان با هم درآميخته است كه گويي پيكره فرهنگي يگانه‌اي را تشكيل داده‌اند. وجود شخصيت‌هاي برجسته فارسي زبان و آثار فراوان فارسي كه در شبه قاره هند پديد آمده‌اند و بدون آنها تاريخ ادب فارسي كامل نمي‌شود، حكايت از همبستگي ديرينه فرهنگي ايران و هند دارد. يكي از اين شخصيت‌هاي برجسته اما گمنام سرزمين هند، كه با تاليف يا تصنيف آثار مختلف ادبي ـ بلاغي نقش چشمگيري در توسعه و آموزش زبان و ادب فارسي در هند داشته، شمس الدين فقير دهلوي است. در اين مقاله تلاش خواهيم كرد تا ضمن بررسي مختصر اوضاع و احوال سياسي ـ اجتماعي و ادبي عصر فقير دهلوي به احوال و افكار و آثار او بويژه معرفي و تحليل آثار شعري او در زمينه غزل‌سرايي و مثنوي‌سرايي بپردازيم و شيوه و سبك شاعري او را با نقل و مقايسه اشعاري از او و مقلَدانش نشان دهيم.

يكي از انواع ادبي معروف و گسترده در زبان فارسي، ادبيات غنايي است. دوره كمال اشعار غنايي نيز در زبان فارسي از قرن چهارم آغاز گرديده است. در ادب پارسي در كنار قالب غزل، براي بيان مضامين غنايي و عاشقانه، استفاده از مثنوي‌هاي عاشقانه نيز رواج دارد. اصولا داستان‌سرايي از انواعي است كه بسيار زود در شعر فارسي مورد توجه قرار گرفته است. عنصري در قرن پنجم چند داستان و از جمله «وامق و عذرا» را به نظم كشيد. عيوقي نيز داستان «ورقه و گلشاه» را به نظم در آورد و در همين قرن داستان‌هاي كهن ايراني «ويس و رامين» به شعر در آمد. در پايان قرن ششم هجري، نظم داستان‌ها بويژه داستان بزمي و غنايي به وسيله نظامي گنجوي به حد اعلاي كمال رسيد. وي چند داستان معروف زمان خود را به نظم در آورد. در بين سرايندگان قصه‌هاي بزمي و عاشقانه، هيچ شاعري بيشتر از نظامي توفيق قدرت‌نمايي نيافته است؛ هنر نمايي‌هاي اين شاعر در ضمن داستان‌سرايي فراوان است و تاثيرگذاري او در تاريخ تحول اين هنر، وي را صاحب دستاورد پرباري در شعر غنايي كرده است، تا جايي كه اكثر سرايندگان منظومه‌هاي عاشقانه، دانسته يا ندانسته، تحت تاثير سبك و شيوه داستان‌پردازي او قرار گرفته‌اند. انتخاب الفاظ و تركيبات مناسب، ايجاد تركيبات خاص و تازه، ابداع مضامين نو و دل پسند، تصوير جزئيات، دقت در وصف، ايجاد مناظر بديع و طبيعي، به كارگيري صورخيال مطبوع و بهره‌مندي از عالي‌ترين تكنيك‌هاي داستان‌سرايي و ... از عوامل موفقيت بي‌نظير او در اين عرصه است. بنابراين با توجه به درخشش دو منظومه «خسرو و شيرين» و «ليلي و مجنون » نظامي در ادب فارسي نگارنده كوشيده است، ضمن پرداختن به اهميت و نقش نظامي در تاريخ داستان‌سرايي ادب فارسي و پس از ارايه تلخيص و چهارچوب كلي اين دو داستان، آن دو را به روش تطبيق و مقايسه مورد بررسي قرار دهد.