از تعمق دانشمندان، سخنپردازان و شارحان بزرگ دنیا، در اقیانوس بیکران نهج البلاغه قرنها میگذرد، اما هنوز جان کلام مولا امیر المؤمنین امام علی(ع) به کمال، توصیف و تبیین نشده است، چرا که نهج البلاغه، دانشنامه الهی، دون کلام خالق و والاتر از کلام مخلوق است و دو امتیاز ویژه دارد: یکی فصاحت و بلاغت و دیگری چندبعدی بودن آن؛گنجینهای بیپایان که از امیر بیبدیل ملک سخن علی ابن ابی طالب(ع)سرزده است؛ همو که فرمود: «به راستی ما فرماندهان سپاه سخنیم؛ ریشه درخت در میان ما دویده و جا گرفته و شاخههایش بر سرما آویخته است» (خطبه 233). بهخاطر چنین ویژگیهای بینظیری است که شارحان بیشماری تلاش کردهاند نهج البلاغه را به دقت مورد بررسی و کنکاش قرار دهند؛ گنه سخن مولا را به فراخور معرفت خود دریابند و به خواننده منتقل نمایند. ابن ابی الحدید یکی از دهها شارح بزرگترین شاهکار ادبی بشر میان عرب و عجم میباشد که در تفسیر«أخو القرآن» قلم فرسایی کرده است. این مقاله بر آنست ضمن معرفی معروفترین شرح نهج البلاغه (شرح ابن ابی الحدید) و شخصیت خالق آن، روش وی در این اثر را مورد نقد و بررسی قرار دهد و به این سؤال پاسخ دهد که: آیا شرح بیست جلدی ابن ابی الحدید، به واقع، تبیین دقیق کلام نورانی و روشنگر امیر المؤمنین امام علی (علیه السلام) هست یا نه.
سید رضی مولف نهج البلاغه کتابی است به زبان فارسی در شرح زندگانی سید رضی، نوشته حجت الاسلام علی دوانی از نویسندگان معاصر. مولف این کتاب را به مناسبت تشکیل کنگره هزاره نهج البلاغه در تهران در سال ۱۳۵۹ ش. به نگارش درآورده است. قرن چهارم هجری، عصر طلایی تاریخ اسلام به شمار میرود؛ عصری که دانشمندان بزرگ اسلام، شیعی، سنی، زیدی، اسماعیلی و... و حتی دانشمندان غیرمسلمان در عراق، مصر، سوریه، ایران و دیگر نقاط جهان اسلام، سرگرم درس و بحث و تالیف و تصنیف بودند و مرکز تمام تبادلات علمی، شهر بغداد بود. محمد بن حسین معروف به سید رضی یا شریف رضی در سال 359 هجری در بغداد به دنیا آمد. او از کودکی هوش و استعداد سرشاری داشت و در نهایت با تالیف نهجالباغه به امتیاز و شهرتی خاص دست یافت. او در محضر استادانی بزرگ به تحصیل صرف، نحو، قرائت، انساب، حدیث، کلام، فقه، اصول، عروض و... پرداخت به طوری که میگویند در بیست سالگی از تحصیل تمامی علوم متداول عصر بینیاز شد. سید رضی در سن 41 سالگی نهجالبلاغه را تالیف کرد و در سال 406 هجری در سن 47 سالگی درگذشت.
معارف نهجالبلاغه در شعر شاعران تألیف محمد دشتى در این مجموعه به تأثیر معارف نهجالبلاغه و پند و اندرزهای امام علی(ع) در ادبیات فارسی، به ویژه ادبیات منظوم پرداخته شده است. مؤلف با بررسی اشعار شاعران بلند آوازه ای چون فردوسی، مولوی، حافظ، سعدی، سنایی، عطار، ناصر خسرو، بسطامی، فیض کاشانی، اقبال لاهوری، دهخدا و امام خمینی(ره)، اثرپذیری این سخن سرایان را از کلمات گهربار امیر مؤمنان(ع) در دو بخش قالبی و مضمونی تشریح کرده است. وی ابتدا به فرازی از سخنان امیر مؤمنان(ع) در نهجالبلاغه اشاره میکند و سپس، ابیاتی از سخن سرایان ادب فارسی را ذکر نموده و نشان میدهد که چگونه این ناموران شعر پارسی، در قالب اشاره، اقتباس، استعاره، تضمین، ترجمه و تلمیح از قالب و محتوای معارف نهجالبلاغه سیراب شدهاند و غنای شعر خود را دو چندان کردهاند. نویسنده، در پایان به فهرست موضوعی مدخلهایی پرداخته که شاعران یاد شده از کلمات علی(ع) اقتباس کردهاند و نشانی خطبهها، نامهها و کلمات قصار را نیز، در کنار آن ذکر کرده است. این مدخلها که افزون بر صدها موضوع میشود، در باره مسائل اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، پند و اندرز، دنیا و آخرت، فضایل و مناقب اهل بیت(ع)، بعثت پیامبر، آموزش و پرورش، تواضع و فروتنی، دستگیری از تهیدستان عبرت از روزگار و مقام و منزلت علی(ع) است
بنی عباس در سال 132 ه با شعار حکومت خاندان پیامبر(ص) قدرت را در سرزمینهای اسلامی به دست گرفتند. اما پس از تحکیم پایههای حکومت خود، دست به کشتار نوادگان پیامبراکرم (ص) در گستره زمین و درازای زمان زدند. ابوفراس شاعر، گوشهای از این جنایات بنی عباس را فهرستوار در لابه لای قصیدهای 60 بیتی گنجانده است و بدین گونه دلهای دردمند شیعیان اهل بیت پیامبر(ص) را شفا بخشیده است که این قصیده را از همین روی ((قصیده شافیه)) نامیدهاند. در این مقاله، به ترجمه کامل و شرح لازم و مناسب اشعار، و ذکر حوادث تاریخی آن، پرداخته شده است.
يکي از شعرهاي مشهور جاهلي، قصيده ايست 23 بيتي که به شاعري يهودي به نام سموال منتسب است. در اين مقاله درباره صحت يا عدم صحت انتساب شعر او به ديگران بحث و گفتگو شده، و به ترجمه قصيده پرداخته شده است. در ادبيات عرب، دوره جاهليت اهميت ويژهاي دارد، زيرا اهم تاريخ پيش از اسلام را بيان ميکند و هم نشان دهنده پيشرفت ادبيات در دوره جاهليت است که همين امر خود بستري را در جامعه آن روز فراهم ميسازد تا اعجاز قرآن به شکل عالياش در نظرها جلوهگر ميشود.